Onze Taal. Jaargang 80

[p. 85]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

De winkel opent

? Is de zin ‘De winkel opent al om zeven uur’ juist?

! Ja, openen kan op deze manier gebruikt worden. Een van de betekenissen van dit werkwoord is ‘geopend worden, opengaan’. Ook in ‘De expositie opende met een borrel’ en ‘De beurs op Wall Street opende voorzichtig’ is openen zo gebruikt.

Niet iedereen vindt het - relatief nieuwe - gebruik van openen in de betekenis ‘geopend worden’ acceptabel, maar taalkundig past dit prima in het systeem. Vergelijk het werkwoord sluiten, dat er al enkele eeuwen geleden de betekenis ‘gesloten worden’ bij heeft gekregen (‘De winkel sluit om vijf uur’). Het toepassingsgebied van sluiten en openen heeft zich in de loop van de tijd dus uitgebreid van ‘degene die iets sluit/opent’ naar ‘datgene wat gesloten/geopend wordt’. De taalkundige term hiervoor is subjectsverwisseling.

Hebben/zijn de revue gepasseerd

? Is het ‘Diverse onderwerpen hebben de revue gepasseerd’ of ‘Diverse onderwerpen zijn de revue gepasseerd’?

! Volgens de woordenboeken is zowel gepasseerd zijn als gepasseerd hebben mogelijk. In combinatie met de revue is zijn gebruikelijker dan hebben.

Veel werkwoorden die een beweging uitdrukken, worden met zijn gecombineerd als er een richting wordt genoemd en met hebben als dat niet per se het geval is. Vergelijk ‘Ik ben naar Kenia gevlogen’ en ‘Ik heb nog nooit gevlogen.’ Bij passeren kan zo'n verschil zich voordoen in ‘We zijn/hebben de evenaar gepasseerd’: met zijn ligt de nadruk op de situatie nú (‘we zijn er voorbij’), terwijl hebben wat meer naar het moment van het passeren verwijst. Bij de revue passeren, waar de letterlijke betekenis van passeren naar de achtergrond verdwenen is, speelt zo'n verschil geen rol.

Revue: monstering van troepen, om hun paraatheid te onderzoeken.
Foto: flickr.com

De uitdrukking de revue passeren komt overigens uit militaire hoek: revue was een aanduiding voor de inspectie van de wapens (de ‘wapenschouw’), waarbij de manschappen de kritische blik van de inspecterende officier ‘passeerden’.

Thans, althans en nochtans

? Waarom worden thans en althans met th geschreven en nochtans met alleen een t?

! Dat heeft te maken met de verschillende herkomst van deze woorden. Het woord thans is ontstaan uit te hand, met een toegevoegde s die er een bijwoord van maakte. Het betekende letterlijk ‘in/bij de hand’, en vandaar ‘dadelijk, aanstonds’ en ‘nu’. Het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) schrijft hierover: ‘Hierbij geldt hand als het zinnebeeld van nabijheid, eerst in ruimte, vervolgens bij uitbreiding ook in tijd.’ Ook bij bijvoorbeeld (iets) bij de hand hebben, ophanden zijn en naderhand is dat het geval. De h van hand is altijd in het woord blijven staan.

In althans zit ook het woord thans, in de betekenis ‘dadelijk’; het woord al versterkte dit. In de achttiende eeuw ontstond de betekenis ‘tenminste’, maar die betekenisverschuiving is volgens het EWN niet goed te verklaren.

Nochtans heeft niets met thans of hand te maken; het is een combinatie van de woorden nog (vroeger vaak gespeld als noch) en dan, met ook hier een s die er een bijwoord van maakt. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) moet nog dan gelezen worden als ‘dan nog’ en betekende het oorspronkelijk ‘bovendien’; later kreeg de betekenis er een tegenstellende nuance bij: ‘echter, toch’.

Vervoeging van matchen

? Hoe vervoeg je het werkwoord matchen? Is het hij matcht of hij matched, en hoe zit het met de verleden tijd?

! Aan het Engels ontleende werkwoorden, zoals matchen, volgen in principe de Nederlandse vervoegingsregels. Dus net als hij kucht en hij kletst wordt het hij matcht, net als hij kuchte en hij kletste wordt het hij matchte, en net als gekucht en gekletst wordt het gematcht. Ook Engelse werkwoorden volgen in het Nederlands het ezelsbruggetje van 't (ex-)kofschip.

De Engelse uitgang -ed wordt in het Nederlands dus niet gebruikt. Soms eindigt een voltooid deelwoord wel op -ed, namelijk als de e nodig is om verkeerde uitspraak te voorkomen; zo is het getimed en gemanaged, en niet getimd en gemanagd. Die e komt dan ook in andere vervoegde vormen voor, bijvoorbeeld ik time en hij managet.

Op de website van Onze Taal wordt de vervoeging van meer dan duizend aan het Engels ontleende werkwoorden besproken: www.onzetaal.nl/advies/faxen.php.

Sopraan, alt, tenor en bas

? In het vierstemmige koor waarin ik zing, vroegen we ons laatst af: waar komen de woorden sopraan, alt, tenor en bas vandaan?

! Die woorden gaan terug op Latijnse of Italiaanse woorden die naar een zekere (zang)hoogte verwijzen.

Meerstemmige zang is ontstaan in de Middeleeuwen en was oorspronkelijk voorbehouden aan mannen. De tenor was de basisstem, die de melodie vasthield. Tenor is Latijn voor ‘toon, basistoon’; het komt van tenēre, ‘vasthouden’. Toen het gangbaar werd om een tweede zangstem te gebruiken - wat het begin was van meerstemmige zang - werd die stem aangeduid met het Latijnse woord voor ‘hoog’, altus - later verkort tot alt. De alt was namelijk hoger dan de tenor en was, tot de sopraan werd toegevoegd, simpelweg ‘de hoge stem’.

Nog weer later werd de zang uitgebreid met een lagere stem dan de tenor, waardoor fraaiere akkoorden ontstonden. De aanduiding bas komt van het Italiaanse basso of het Latijnse bassus, ‘laag’. Ten slotte kwam er een stem bij die boven alle andere uitklonk. Het Italiaanse woord hiervoor was soprano, een afleiding van sopra (‘hoog’), dat is ontstaan uit het Latijnse supra (‘boven’). De sopraanstem werd aanvankelijk gezongen door jongens of castraten.

Tegenwoordig zijn de sopraan en de alt meestal vrouwenstemmen. De alt is de lage vrouwenstem, ook al betekent alt van oorsprong dus ‘hoog’.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1500 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).