Onze Taal. Jaargang 80

[p. 63]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Middeleeuwse restjes in Rozendaal

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Zonder erbij stil te staan doorspekken we onze dagelijkse taal met brokjes Nederlands die rechtstreeks uit de Middeleeuwen komen. Het gaat daarbij om oude naamvallen, die, als je goed kijkt, veelvuldig in onze plaatsnamen voorkomen. Tot ruwweg 1500 had het Nederlands, net als het huidige Duits, een naamvallensysteem - al begon dat systeem al ver voor 1500 af te takelen. Hoe dan ook kon je destijds met een woord als dal nog hetzelfde doen wat Jacques Brel in de twintigste eeuw deed met zijn opwindende tango over saaie Latijnse naamvallen, zoals rosa, rosae en rosam.

Hoewel het Middelnederlands niet zo veel naamvallen had als de vijf van het Latijn (of nóg meer, daarover is discussie mogelijk), zijn het er nog altijd veel meer dan wat we nu gewend zijn. Het naamvallenrijtje van een woord als dal zag er, wat het enkelvoud betreft, in de dertiende eeuw als volgt uit:

- eerste naamval (nominatief): dal;
- tweede naamval (genitief): daels;
- derde naamval (datief): dale, daele, dael;
- vierde naamval (accusatief): dal.

■ Van Maerlant

De derde naamval enkelvoud is nog te zien in een plaatsnaam als Rozendaal (Gelderland). In modern Nederlands zou het plaatsje ‘Rozendal’ heten, maar de dubbele a herinnert eraan dat de naam oorspronkelijk in de datief (derde naamval) stond. Volgens Gerald van Berkel en Kees Samplonius (Nederlandse plaatsnamen. Herkomst en historie, 2006) gaat daal namelijk terug op dale, de datief enkelvoud van dal. Dat wordt bevestigd door een bron uit 1318, die de spelling ‘Rosendale’ laat zien. En omdat de datief in het Middelnederlands een positie of ligging aanduidde, betekende Rozendaal volgens de genoemde schrijvers ‘bij het rozendal’. Daarmee suggereren zij dat er in de naam Rozendaal zélf een positie-aanduiding ‘ingebakken’ zat, maar het is de vraag of dat klopt. In werkelijkheid moet er vóór de naam Rozendale een voorzetsel hebben gestaan dat de derde naamval ‘regeerde’; het was dus het voorzetsel dat een positie aanduidde. Oude bronnen lijken dat te bevestigen. In een document uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw lezen we bijvoorbeeld: ‘op den Rosendael’.

Rozendaal is dus ‘het rozendal’, een dal waar veel rozen groeien. Maar hoe zit het met Groenendaal (Gelderland), dat ‘groen dal’ lijkt te betekenen? Waarom de langere vorm groenen? Ook hier klinkt de echo van een oude naamval. Net als in het Duits hadden ook onze bijvoeglijke naamwoorden naamvallen. De naam Groenendaal is dan ook te begrijpen als je weet dat die terug moet gaan op een woordgroep met een voorzetsel. En ook dit wordt bevestigd door oude bronnen. In de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant (dertiende eeuw) staat ergens: ‘inden groenen dale’. Dat slaat niet op het Gelderse Groenendaal - maar het had wel gekund.

■ Misleidend

Soms zet zo'n plaatsnaam-naamval de moderne taalgebruiker op het verkeerde been. In de plaatsnaam Hoogerheide klinkt hooger in onze oren als een vergelijkende trap, met de betekenis ‘hoger dan’; dus net zoals in de bekende uitdrukking hoger honing, naar het gedicht ‘Het lied der dwaze bijen’ van Martinus Nijhoff. In werkelijkheid was het een verbogen vorm bij het vrouwelijke woord heide en betekende het gewoon ‘hoog’. Deze naam gaat waarschijnlijk terug op een woordgroep als op der hooger heide.

Nog weer een ander misverstand is denkbaar bij de naam van het dorp Nieuwenhagen, die de suggestie wekt dat daar in oorsprong meer dan één haag was. In werkelijkheid was het er maar één. Een haag - de middeleeuwse vorm was hage - was een omheining, maar kon later ook ‘boerderij’ betekenen. Hage was in oorsprong een vrouwelijk woord, maar kon in de Middeleeuwen daarnaast ook mannelijk zijn, en de datief enkelvoud van het bijvoeglijk naamwoord kon in dit geval dus op -en eindigen. De naam Nieuwenhagen moet zijn ontstaan uit een woordgroep als ter nieuwen hagen: ‘bij de nieuwe boerderij’.

Kasteel Rosendael in het Gelderse Rozendaal.
Foto: Gerard de Kloe

Helemáál misleidend zijn bepaalde plaatsnamen die in Zuidoost-Nederland en het aangrenzende deel van Vlaanderen voorkomen. Bij de namen van de gehuchten Geeneind (onder andere in Noord-Brabant), Geeneinde (in België) en Geenend (eveneens in België) denk je als nietsvermoedende buitenstaander aan een troosteloos dorp met een lintbebouwing waar maar geen eind aan komt, maar geen is volgens enkele taalkundigen de verbogen vorm van het Zuid-Nederlandse bepaald lidwoord ge, dat wordt gebruikt bij een mannelijk of onzijdig zelfstandig naamwoord.

De naam betekent dus juist dat je wél ‘aan het eind’ staat: Geeneind (‘Den Eind’) is dus een naam van hetzelfde type als Den Haag of Den Bosch. Het woord eind sloeg volgens Van Berkel en Samplonius op een nederzetting die aan de rand lag van de grond die in cultuur gebracht was. Daarachter begon de woeste natuur.

Ook hier natuurlijk de vraag: welk voorzetsel heeft gezorgd voor de naamvalsuitgang in geen? Misschien was dat het woord aan (of, in dialect, an). Want dat komen we ook tegen in de bekende familienaam Angenent, die ‘aan het eind’ betekent. Aan het eind dus van het dorp - de plek waar families met deze naam oorspronkelijk vandaan kwamen.