Onze Taal. Jaargang 80

[p. 48]

Ik moet niks!
Balanceren op het slappe koord van de modaliteit
Peter-Arno Coppen

‘U mag daar even plaatsnemen’, ‘Je moet je auto eens wassen’: het zijn uitdrukkingen die soms voor verwarring en vaak voor ergernis zorgen. Waarom eigenlijk? Het blijkt samen te hangen met een uitgebreid en subtiel onderdeel van het Nederlandse taalsysteem.

Illustratie: Frank Dam

Van de cabaretier Herman Finkers is een hilarische dialoog bekend die begint met de vraag ‘Mag ik u hartelijk bedanken voor deze fijne voorstelling?’ Daarop ontspint zich de volgende spraakverwarring:

- Gaat uw gang.
- Ik wil u graag hartelijk bedanken voor deze fijne voorstelling.
- Gaat uw gang.
- Hartelijk bedankt voor deze fijne voorstelling.
- Geen dank.
- En ik had het nog zó gevraagd!

Wie uitgelachen is en nadenkt over de vraag waarom dit leuk is, zal al snel opmerken dat hier de regels van een normale dialoog opzettelijk met voeten getreden worden. De vraag ‘Mag ik u hartelijk bedanken?’ is natuurlijk geen echte vraag, het is een formule die als bedankje gebruikt wordt. De tweede persoon in het gesprek frustreert de dialoog door net te doen alsof hij dit niet weet, en denkt dat het een vraag om toestemming betreft. Ook de tweede opmerking, ‘Ik wil u hartelijk bedanken’, is niet zomaar de mededeling dat de ik-figuur iets wil; het is ook weer een formule die in normale gesprekken als bedankje gebruikt wordt. De humoristische uitsmijter volgt dan als de ik-figuur op dezelfde manier de dialoog frustreert door de beleefdheidsformule ‘Geen dank’ te beantwoorden met de uitroep ‘En ik had het nog zó gevraagd!’, waarmee hij net doet alsof ‘Geen dank’ een echte afwijzing is, en alsof de eerste zin geen bedankje was, maar toch echt een vraag.

Iedereen ziet natuurlijk wel dat dit humor is. Maar toch komen deze spraakverwarringen nogal eens voor, en niet altijd in een even opgeruimde sfeer. Veel taalgebruikers ergeren zich aan soortgelijke formules, zoals ‘U mag daar even plaatsnemen’, met als argument dat hier toch echt toestemming verleend wordt om plaats te nemen. Maar dat is niet het geval, net zomin als bij Finkers' bedankje. Waar komt deze spraakverwarring dan vandaan? Waarom worden juist deze zinnen verkeerd opgevat?

■ Mogelijke werelden

De overeenkomst tussen al deze taaluitingen die gemakkelijk tot verwarring leiden, heet ‘modaliteit’. Dat is, enigszins huiselijk gezegd, alles wat met het uitdrukken van een mening te maken heeft. ‘Het regent morgen’ is een neutrale zin, ‘Ik denk dat het morgen regent’ is een mening. Ook ‘Misschien regent het morgen’, ‘Het mag morgen weleens regenen’ en ‘Het zou morgen best weleens kunnen regenen’ zijn geen neutrale beschrijvingen van hoe het weer morgen zal zijn. Je drukt ermee uit hoe je de weerssituatie morgen inschat (de waarschijnlijkheid), of hoe je daartegenover staat (de wenselijkheid).

Er bestaat een complete specialisatie in de taalkunde die gaat over deze modaliteit: de modale semantiek (seman-

[p. 49]

tiek is zoveel als ‘betekenisleer’). Modale semantiek wordt ook wel ‘mogelijkewereldensemantiek’ genoemd. Dat komt doordat meningen altijd met je fantasie te maken hebben. Op het moment dat je zegt: ‘Misschien regent het morgen’, stel je je een wereld voor zoals die morgen zou kunnen zijn (regenachtig), en je maakt een inschatting van de waarschijnlijkheid van die wereld. Maar ook als je zegt: ‘Ik vind het vervelend dat het regent’, heb je een wereld in je hoofd waarin het niet regent, en die je wenselijker vindt. Zowel waarschijnlijkheid als wenselijkheid heeft dus te maken met andere werelden in je fantasie.

■ Uitgebreid repertoire

Het Nederlands kent een zeer uitgebreid repertoire van modale woorden en uitdrukkingen. Niet alleen in de vorm van een eindeloos combineerbare verzameling woordjes als nou, toch, maar, ooit, best, wel, eens en een keer, maar ook in de vorm van de zogeheten modale werkwoorden moeten, mogen, willen, kunnen, zullen, lijken, blijken en schijnen. Die modale werkwoorden vormen zelfs een compleet systeem. Hoe zit dat in elkaar?

Er zijn twee belangrijke soorten modaliteit: waarschijnlijkheid en wenselijkheid. Dat zijn allebei begrippen met een glijdende schaal: iets kan meer of minder waarschijnlijk zijn, en ook meer of minder wenselijk. Bij waarschijnlijkheid hoort lijken, bij wenselijkheid hoort willen. Als je het hebt over de waarschijnlijkheid dat iemand lacht, dan kun je dat verwoorden met ‘Hij lijkt te lachen.’ Gaat het over de wenselijkheid van die lach, dan kun je zeggen: ‘Hij wil lachen.’

De twee uitersten van elke schaal hebben een apart werkwoord. Als iets heel erg waarschijnlijk is, en wel zó waarschijnlijk dat het niet waarschijnlijker kan, dan is het zeker. In dat geval kun je zeggen: ‘Hij zal lachen.’ Is het echter heel onwaarschijnlijk, en wel zó onwaarschijnlijk dat het niet onwaarschijnlijker kan, dan is het nog net mogelijk. Dan gebruik je ‘Hij kan lachen.’

Bij wenselijkheid precies hetzelfde. Vind je iets heel erg wenselijk, zó erg dat het niet wenselijker kan, dan vind je het dus verplicht. Dan zeg je: ‘Hij moet lachen.’ Vind je het daarentegen heel, heel erg onwenselijk, maar vind je het nog net kunnen, dan is het nog net toegestaan: ‘Hij mag lachen.’ In de figuur hiernaast zijn de zes basiswerkwoorden van modaliteit in een schema gezet.

Het behoort tot de sociale verkeersregels dat je dit soort betekenisverschuivingen aanvoelt.

■ Macht

Wenselijkheid en waarschijnlijkheid lijken dus heel erg op elkaar: wenselijkheid gaat van mogen via willen naar moeten, en waarschijnlijkheid op dezelfde manier van kunnen via lijken naar zullen. Ze roepen allebei een fantasiewereld op, waar de spreker een mening aan toevoegt. Het verschil is dat er bij wenselijkheid sprake is van macht, en bij waarschijnlijkheid niet. Als je zegt: ‘Hij wil op tijd aanwezig zijn’, dan gaat het erom dat hij zijn macht aanwendt om invloed uit te oefenen op de waarschijnlijkheid van zijn tijdige aanwezigheid. Zeg je: ‘Hij lijkt op tijd te komen’, dan doe je geen uitspraak over de invloed die iemand daar eventueel op heeft.

Modaliteit gaat dus niet alleen over meningen, maar ook over machtsverhoudingen. Dat kun je goed zien aan het volgende voorbeeld. Stel, een moeder zegt tegen haar kind: ‘Je moet je kamer eens opruimen.’ In dat geval is er duidelijk sprake van een verplichting. Zegt daarentegen de ene buurman tegen de andere: ‘Je moet je auto eens wassen’, dan geeft hij daarmee alleen aan dat hij dat wenselijk vindt. De machtsverhouding tussen twee buren is meestal niet van dien aard dat een modale uitspraak tot echte verplichting leidt.

Modaliteitenveld: overzicht van de mogelijke subtiele betekenisverschuivingen van modale werkwoorden.

Dit voorbeeld maakt ook meteen duidelijk wat het subtiele is van dat hele modale systeem: de betekenissen kunnen verschuiven. In het voorbeeld van de twee buurmannen betekent moeten niet meer ‘verplicht zijn’ (de uiterste rechterbovenhoek), maar eerder iets als ‘wenselijk zijn’. Hoe sterk een mogelijke verplichting is, is geheel afhankelijk van de machtsverhouding tussen de twee. Bij een heel machtige buurman ligt de zaak al anders (‘Uw wens is mijn bevel’).

In het voorbeeld wordt die betekenisverschuiving teweeggebracht door wie het zegt. Maar het kan ook de context zijn die de betekenis laat verschuiven. De betekenis van mogen is ‘toegestaan zijn’ (de linkerbovenhoek), maar in een formele context (bijvoorbeeld de wachtkamer in een ziekenhuis) schuift de betekenis van mogen op naar het midden, naar ‘in de gegeven situatie wenselijk zijn’. ‘U mag daar plaatsnemen’ betekent dan niet ‘Het is u toegestaan daar plaats te nemen’, maar ‘Het is wenselijk dat u daar plaatsneemt.’ Het behoort tot de sociale verkeersregels dat je die betekenisverschuiving aanvoelt.

[p. 50]

Modaliteitsmisverstanden

De modale werkwoorden zorgen soms voor lichte verwarring, soms voor vrolijke reacties, en af en toe zelfs voor ergernis. Enkele veelvoorkomende modaliteitsmisverstanden:

•	U mag daar even plaatsnemen. (‘Hoezo krijg ik daar toestemming voor?’)
•	Je moet je auto weer eens wassen. (‘Ik moet helemaal niks.’)
•	Kun je me de melk even aangeven? (‘Ja, daartoe ben ik in staat.’)
•	Wil je het raam dichtdoen? (‘Willen is een groot woord, maar ik doe het wel.’)
•	Mag ik je hartelijk danken? (‘Ja hoor, dat is toegestaan.’)

■ Rondzwerven

Omdat context en machtsverhoudingen nogal eens onduidelijk kunnen zijn, heeft de taal een heel scala aan woordjes ter beschikking om modale betekenissen een stukje in het betekenisveld op te laten schuiven. De zin ‘Hij kan thuis zijn’ is de uitspraak dat de mogelijkheid bestaat dat hij thuis is (linkerbenedenhoek). Met ‘Hij kan weleens thuis zijn’ schuif je die betekenis een klein beetje op naar middenonder. Dat kan nog verder naar het midden met ‘Hij kan best weleens thuis zijn’, en nog verder met ‘Hij kan heel goed thuis zijn.’ In dat laatste geval ligt de betekenis al voorbij het midden, zou je zeggen, en is het al bijna zeker dat hij thuis is (‘Hij zal thuis zijn’).

Betekenissen kunnen ook van boven naar beneden schuiven. Als duidelijk is dat er geen sprake is van een machtsverhouding tussen twee personen (‘Als ik hieraan draai moet het lukken’), houdt moeten geen verplichting meer in, maar eerder zekerheid of noodzakelijkheid. Als die machtsverhouding wél heel duidelijk aanwezig is (‘U kunt nu binnenkomen’), houdt kunnen geen mogelijkheid meer in, maar toestemming. Overigens zie je nog aan het Duitse mögen (dat onder andere ‘kunnen’ betekent, maar ook ‘graag willen’), en aan het woord mogelijk (dat afkomstig is van ‘iets wat mag’), dat de betekenissen van mogen en kunnen ook vroeger over de hele linkerkant van het betekenisveld hebben gelegen.

De betekenis van modale werkwoorden ligt dus niet op een vaste plaats in het modale betekenisveld. Afhankelijk van context, machtsverhoudingen en allerlei woordjes in de omgeving kan de betekenis van woorden vanuit hun basisplaats in principe over het hele veld rondzwerven: mogelijkheid wordt wenselijkheid, verplichting wordt noodzakelijkheid, noodzakelijkheid wordt mogelijkheid, je kunt het zo gek niet bedenken of het komt weleens voor. Zelfs de tijd van het werkwoord kan een verschil maken. Wat is het verschil tussen ‘Hij kan weleens thuis zijn’ en ‘Hij kon weleens thuis zijn’? Je zou zeggen dat het tweede een net iets grotere waarschijnlijkheid uitdrukt.

■ Complex

De zes genoemde werkwoorden kunnen, lijken, zullen, mogen, willen en moeten zijn de basiswerkwoorden van modaliteit. Daarnaast heeft het Nederlands er nóg een paar: min of meer exotische werkwoorden die niet alleen modaliteit aangeven, maar ook nog andere informatie bieden. Neem bijvoorbeeld het verschil tussen ‘Het lijkt te regenen’ en ‘Het schijnt te regenen.’ Beide zeggen iets over een inschatting van de waarschijnlijkheid van de regen. Maar bij ‘Het lijkt te regenen’ is dat de inschatting van de spreker, en bij ‘Het schijnt te regenen’ zegt de spreker dat iemand anders het waarschijnlijk vindt dat het regent. Schijnen gaat dus over de modaliteit vanuit een ander gezien. Dat is een zeer complexe modaliteit.

Een ander spectaculair geval is blijken. Ook dat behoort tot de modale werkwoorden. Maar wat betekent ‘Het blijkt te regenen’? Als je dat zegt, bedoel je dat je eerder de inschatting maakte dat het niet waarschijnlijk was dat het regende, maar dat je nu ziet dat het wél regent. Blijken zegt dus iets over de modaliteit vanuit jezelf gezien, maar dan in het verleden. Veel ingewikkelder kun je het niet maken.

Het is een wonderlijk mechanisme. Modale betekenisverschuiving kan werkelijk alle kanten op gaan. De politicus die zegt: ‘Het kan toch niet zo zijn dat u dat niet weet’, heeft het niet over mogelijkheid, maar heel duidelijk over wenselijkheid. De vader die tegen zijn puberzoon zegt: ‘Je zult naar me luisteren!’, doet geen voorspelling, maar spreekt een verplichting uit. Een juist begrip van een modale uitspraak vergt een ragfijn aanvoelen van de context, de machtsverhoudingen, en de subtiele talige signalen die in de boodschap versleuteld zitten.

■ Zorgwekkend

Het feit dat mensen zich ergeren aan modale betekenisverschuivingen is zorgwekkend. Het betekent dat zij dat ragfijne gevoel voor dit subtiele onderdeel van ons taalsysteem beginnen kwijt te raken, en niet meer bereid zijn om te balanceren op het slappe koord van de gespreksmodaliteit. ‘Hoezo, ik moet mijn auto wassen? Ik moet helemaal niks!’ Daarmee wordt niet alleen het gesprek gefrustreerd, maar wordt de taal zelf bedreigd. Wie wil dat moeten één vaste betekenis heeft (‘verplicht zijn’), net als mogen (‘toegestaan zijn’) en kunnen (‘mogelijk zijn’), pleit in feite voor een verarming van de Nederlandse taal. Dat moeten we met z'n allen toch niet willen!