Onze Taal. Jaargang 80

[p. 51]

Struikelblokken in het Nederlands [5]
Problematische woordparen
Jan Erik Grezel

Het geniepige woordje er, de warrige woordvolgorde: volwassen buitenlanders die onze taal leren, worstelen met typische eigenaardigheden van het Nederlands. Op gezette tijden belicht Jan Erik Grezel zo'n struikelblok.

‘Meneer, wat bedoelt het woord betekenen precies?’ Benedetta, een slimme Italiaanse, kijkt me donker aan tijdens de les Nederlands als tweede taal. Het is verleidelijk om het antwoord op haar vraag te verpakken in een correctie: ‘Je bedoelt: wat betekent betekenen?’ Maar ik houd het bij twee voorbeeldzinnetjes die het verschil duidelijk moeten maken. ‘We zeggen: “Wat betekent het woord herfst?” en “Wat bedoelt men met de herfst van het leven?”’ Het onderscheid tussen betekenen en bedoelen begint Benedetta te dagen. Haar gezicht klaart op.

Het Nederlands heeft meer woordparen die voor een buitenlander lastig uit elkaar te houden zijn doordat de betekenissen dicht bij elkaar liggen. Vaak spreekt de moedertaal een woordje mee: zo'n taal kent bijvoorbeeld het onderscheid niet dat het Nederlands wél maakt, zoals tussen de woorden familie en gezin. Een greep uit de bonte verzameling van problematische woordparen: kennen en weten, verstaan en begrijpen, luisteren en horen, als en of, achter en na, willen en zullen. Soms is het simpel om het verschil in kernbetekenis duidelijk te maken: ‘We horen lawaai, we luisteren naar een cd.’ En als een buitenlander klaagt: ‘Ik versta u niet’, terwijl je zeer zorgvuldig articuleert? Het verschil tussen verstaan en begrijpen valt vrij eenvoudig te verhelderen: ‘Je kunt mij wel verstaan, want ik spreek duidelijk genoeg - maar je begrijpt niet wat ik bedoel.’ Vooropgesteld dat de persoon in kwestie begrijpt wat bedoelen betekent.

■ Functiewoorden

Maar niet altijd is de betekenis het probleem. Neem als en of. Die woordjes hebben geen concrete inhoudelijke betekenis, het zijn zogeheten functiewoorden. Er zit niets anders op dan een vaste combinatie te leren: gebruik bij vragen en twijfels niet als maar of, dus ‘Wij vragen of je komt’ en ‘Ik weet niet of het feest doorgaat.’ Buitenlanders hebben de neiging om in dit soort zinnen als te gebruiken. Opmerkelijk genoeg doen Nederlandse peuters dat ook. Voer voor psycholinguïsten.

Soms is het onderscheid wel erg subtiel, zoals bij kennen en weten. Zonder zich te verliezen in de finesses van betekenisnuances kan een buitenlander die werkwoorden goed uit elkaar houden door een voorbeeldzin in gedachten te houden: ‘Ik ken de buren niet, ik weet niet wie onze buren zijn.’ Weten gebruik je vaak met een bijzinnetje, kennen met een ding of een persoon.

Berucht is het onderscheid tussen alleen en (nog) maar. ‘Ik woon alleen twee maanden in Nederland’, zegt iemand die hier met zijn gezin is. Hij bedoelt natuurlijk: ‘nog maar twee maanden’. De gebruiksmogelijkheden van alleen en (nog) maar zijn te complex om hier uit de doeken te doen. De grondbetekenis van alleen is ‘zonder gezelschap’: dat weten cursisten heel snel. Maar hoe krijgen ze vat op die andere betekenis: ‘slechts, uitsluitend, maar’? En dan blijkt de combinatie alleen maar ook mogelijk: ‘Zij werkt alleen (maar) op maandag en dinsdag’, dus: ‘uitsluitend’. Hier helpt een vuistregel: noem je een getal of hoeveelheid, gebruik dan (nog) maar - als je wilt aangeven dat het naar verhouding een klein aantal is: ‘We hebben maar één slaapkamer. Ik ken maar weinig Nederlanders.’ Maar wat het best helpt om fouten te voorkomen, is al tegenover nog maar zetten: ‘Oscar woont hier al tien jaar, Zahra nog maar twee maanden.’

Buitenlanders hebben vaak moeite met Nederlandse woordparen als familie - gezin en luisteren - horen.
Foto: David Rozing

■ Valse vrienden

De oorzaak van hardnekkige problemen met woordparen ligt soms in het Nederlandse taaleigen. De betekenissen schurken tegen elkaar aan, zoals bij kennen en weten. Verder zijn er zoals gezegd de vaste combinaties. Ook kan het betekenisveld van een begrip in de ene taal ruimer of beperkter zijn dan in de andere, zoals met het Engelse understand en het Duitse verstehen; beide woorden betekenen zowel ‘verstaan’ als ‘begrijpen’. Het wordt lastig als voor een moedertaalwoord twee verschillende begrippen in de andere taal bestaan. Nederlanders ervaren dat bijvoorbeeld als zij het woord neef in het Engels of het Frans willen gebruiken.

De invloed van de eigen taal - ook wel ‘interferentie’ genoemd - zien we het sterkst bij de ‘valse vrienden’: woorden die in twee talen bedrieglijk op elkaar lijken, maar in betekenis verschillen. Die worden vaak ‘vernederlandst’. Dat kennen we van Duitsers die onze taal leren. Verzoeken uit Duitse mond betekent meestal ‘proberen’ (zie ook het artikel over ‘valse vrienden’ in Onze Taal van november 2009). Engelstaligen kunnen er ook wat van: nummer in plaats van aantal, willen in plaats van zullen, verschillend in plaats van anders. Het onuitroeibare zo in plaats van dus gebruiken bijna alle buitenlanders.

De beste manier om het probleem van woordparen aan te pakken is het geven van heldere voorbeelden. Door veelvuldig gebruik in een goede context leren cursisten het verschil in betekenis kennen. En dat is uiteindelijk de bedoeling.