Onze Taal. Jaargang 80

[p. 43]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Moe - moeër - moest?

? Heeft het woord moe een vergrotende en een overtreffende trap?

! Ja: de meeste woordenboeken en spellinggidsen geven het rijtje moe - moeër - moest. Je kunt dus zeggen: ‘Ik ben nog moeër dan gisteren’, of ‘Anita was het moest van iedereen.’ Toch komen die vormen niet zo vaak voor, waarschijnlijk omdat moeër lastig uit te spreken is, en omdat moest zó vaak in een andere betekenis wordt gebruikt dat die vorm verwarrend is.

In de praktijk komt soms moeder of moeier voor. Moeder is ontstaan uit moede, de ‘voorloper’ van moe. Moeier is een spreektaalvariant daarvan, net zoals poeier een variant is van poeder. Voor schrijftaal zijn moeder en moeier niet erg geschikt - al was het maar vanwege de andere betekenis van moeder.

Alternatieven zijn meer moe en meest moe, maar die hebben als nadeel dat ze vaak als anglicisme worden opgevat - en bovendien klinkt ‘Ik ben nog meer moe dan gisteren’ ongemakkelijk. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997) gaat in schrijftaal de voorkeur uit naar vermoeider en vermoeidst: ‘Ik ben nog vermoeider dan gisteren’, ‘Anita was het vermoeidst van iedereen.’ Die vormen zijn voor de meeste mensen waarschijnlijk het duidelijkst.

Vertrouwelijk met gegevens omgaan

? In een brief las ik: ‘Ons bedrijf zal vertrouwelijk met uw gegevens omgaan.’ Klopt dat wel? Het zijn toch de gegévens die vertrouwelijk zijn, en waar bijvoorbeeld ‘zorgvuldig’ mee moet worden omgegaan?

! Dat is wel zo, maar de constructie vertrouwelijk omgaan met... is ook te verdedigen. Vertrouwelijk kan (ten minste) twee betekenissen hebben. In vertrouwelijke gegevens of een vertrouwelijke mededeling betekent het ‘niet voor openbaarheid bestemd’. Een andere veelgebruikte betekenis is ‘in onderling vertrouwen’, ‘van vertrouwen blijk gevend’; die betekenis is bedoeld in vertrouwelijk omgaan met iets, en ook wel in vertrouwelijk met iemand omgaan.

Het achtervoegsel -lijk kan nu eenmaal verschillende nuances uitdrukken. Vergelijk bijvoorbeeld ook hinderlijk, erfelijk en verwerpelijk: een hinderlijke fout is een fout ‘die hindert’, een erfelijke ziekte een ziekte ‘die wordt geërfd’ en een verwerpelijk voorstel een voorstel ‘dat moet worden verworpen’. Bij vertrouwelijk hangt het van de context af welke nuance bedoeld is.

Bewaarheid

? Je leest weleens zinnen als: ‘Ik hoop niet dat zijn voorspelling bewaarheid wordt.’ Wat is bewaarheid eigenlijk voor woord?

! Bewaarheid is een werkwoordsvorm: het is het voltooid deelwoord van bewaarheiden. Dit enigszins verouderde werkwoord betekent zoveel als ‘als waar aantonen, bewijzen, bevestigen’. Het wordt alleen in de lijdende vorm gebruikt, dus het voltooid deelwoord in combinatie met een vorm van worden of zijn: ‘Jouw ideeën worden bewaarheid’, ‘Het vermoeden is bewaarheid.’ Bewaarheid worden is synoniem met uitkomen, bewaarheid zijn met uitgekomen zijn.

Lettercombinaties zoals oe

? Hoe noem je letters zoals de oe in het Franse woord oeuvre?

! Zo'n combinatie van aaneengeschreven letters wordt ‘ligatuur’ genoemd; een (weinig gebruikt) equivalent is ‘koppelletter’. Een letter waarvan bijna niemand beseft dat het een ligatuur is, is de w: dit zijn eigenlijk twee aaneengeschreven v's.

Sommige talen hebben hun eigen speciale ligaturen, zoals het Frans met zijn oe. Het Noors en Deens kennen de ae, die is ontstaan uit een a en een e, en de ø, die uit een oe voortkomt. Hoe de Duitse ß (de ‘ringel-s’) precies ontstaan is, is niet duidelijk: het is ofwel een ligatuur van het teken ʃ (een ‘hoge’ s) en een ‘gewone’ s, ofwel van een ʃ en een z.

Enkele ligaturen zijn een eigen leven gaan leiden en worden nu als speciaal teken gebruikt. Zo is het teken &, de ampersand, ontstaan uit een aaneengeschreven e en t: het teken drukte het Latijnse woord et (‘en’) uit.

De ae en ø: in het Deens en Noors voorkomende ‘ligaturen’.
Foto: Wikimedia

Tot braken(s) toe

? Is het ‘Jan had tot brakens toe gefitnesst’ of ‘Jan had tot braken toe gefitnesst’?

! Het ligt het meest voor de hand tot brakens toe te schrijven.

In de constructie ‘tot + werkwoord + toe’ komt normaal gesproken een s achter het werkwoord: tot bloedens toe, tot stervens toe, tot barstens toe, tot vervelens toe, etc. Als er tussen tot en toe een zelfstandig naamwoord staat, is de s-loze versie wél gebruikelijk, zoals bij tot tranen toe (bewogen) - maar tot tranens toe komt ook voor, want tranen is ook een werkwoord.

Het is niet bekend waar de s in deze constructies vandaan komt. Volgens sommige naslagwerken is het een bijwoords-s (net als in anders, een bijwoord dat is afgeleid van ander), andere gaan uit van een tweedenaamvals-s (genitief; net als in iets leuks).

Grammaticaal gezien kun je tot braken toe niet fout noemen. Maar de versie mét s zal voor de meeste mensen waarschijnlijk het best of het gewoonst klinken.

Foto: Kees van der Zwan

Van lotje getikt (herkomst)

? Waar komt de uitdrukking van lotje getikt zijn (‘niet goed wijs zijn’) vandaan?

! De herkomst hiervan ligt niet helemaal vast. Waarschijnlijk is het een verbastering van de negentiende-eeuwse uitdrukking van lorretje getikt zijn, en is dat een variant van van lorretje gepikt zijn. Dit betekende letterlijk ‘door een papegaai [= Lorre] in het hoofd gepikt’, met de bijgedachte ‘en daardoor niet goed wijs’. Ook getikt in de betekenis ‘gek’ is uit deze uitdrukking ontstaan.

Volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands staat van lorretje gepikt in verband met oudere uitdrukkingen als in je hersens gepikt zijn (begin achttiende eeuw). Daaruit is naar alle waarschijnlijkheid het gebaar ontstaan waarbij je met een vinger tegen je voorhoofd tikt om iemand voor gek te verklaren.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1500 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).