Onze Taal. Jaargang 80

[p. 37]

[Nummer 2/3]

[p. 40]

Jaap de Jong en Annemarie van Velsen Universiteit Leiden
‘U hoort mij niet zeggen dat...’
De haken en ogen van de praeteritio

‘Ik zal zeker niet beweren dat...’, ‘Ik zal u niet vervelen met...’: in politiek Den Haag gebruikt iedereen deze retorische truc. Je zegt dat je het ergens niet over wilt hebben, maar intussen doe je het toch. ‘Praeteritio’ heet deze uitgekookte techniek officieel, en er zitten veel voordelen aan. Maar werkt het altijd? En hoe kun je je ertegen wapenen?

Illustratie: Matthijs Sluiter

Hoe graag wil het CDA regeren? Geert Wilders weet het, maar hoe zegt hij het? ‘Ik zeg niet dat ze hun moeder verkopen om te gaan regeren. Maar ze hebben er wel heel veel voor over om in een kabinet te komen’, aldus Wilders in De Telegraaf van 22 februari 2010. Ook Mark Rutte kan met deze truc uit de voeten. Op 4 november 2006 - hij is dan nog gewoon partijleider van de VVD - richt hij zó zijn pijlen op de PvdA:

In de afgelopen 15 jaar is dat hele beroepsonderwijs veranderd. En er is het idee ingeslopen dat iedereen - en ik zal niet zo flauw zijn te zeggen dat het de bewindslieden van de PvdA waren, want dat is te gemakkelijk [cursivering van ons - JdJ en AvV] - dat iedereen in Nederland eerst een paar jaar basisonderwijs moet krijgen en pas daarna een vak kan leren. Dat blijkt niet te werken.

Rutte deelt in een razendsnel uitgesproken bijzin de zwartepiet uit aan de partijgenoten van Wouter Bos, maar neemt die meteen weer terug. Bos gnuift, maar komt er niet tussen.

Voor Rutte is dit geen toevalstreffer: taalobservator Jan Kuitenbrouwer hoorde in Ruttes inleiding bij de algemene politieke beschouwingen van 2009 een boeiende variant van deze zelfde techniek. Rutte zegt dat de verleiding groot is om de verkiezingsbeloften van het CDA en de PvdA nog eens kritisch langs te lopen:

Ik zou dan de premier kunnen bevragen op de Bosbelasting. Ik zou [en dan volgen nóg twee dingen die hij zou kunnen doen - JdJ en AvV]. Dat wil ik vandaag echter niet doen. Ik wil vandaag de concrete plannen van de coalitie bespreken, voorzover die er zijn.

Rutte, die tegenwoordig als premier van een - hoe zeg je dat - ‘gedoogsteund’ kabinet met een minimale meerderheid een positievere toon moet aanslaan, koos hier voor een retorische omweg. In elk geval Jan Kuitenbrouwer is niet dol op deze techniek. In zijn vorig jaar verschenen boek De woorden van Wilders & hoe ze werken schrijft hij: ‘Zeggen wat je niet gaat zeggen. De retorica heeft er ongetwijfeld een naam voor, maar ik zou zeggen: “beter van niet”.’

■ Aandacht

Inderdaad is deze techniek al eeuwen bekend in de retorica, en zeker: sinds de Oudheid zijn er namen voor. Wonderlijk

[p. 41]

veel en uiteenlopende namen zelfs: occultatio, paraleipsis (in diverse spellingen), antiphrasis, apophasis, cataphasis, parasiopesis, proslepsis en ook insinuerend woordgebruik, inperking, steekreden, irony, negation, occupation en omission. Maar de meestgekozen aanduiding is wel praeteritio. Letterlijk betekent praeteritio ‘voorbijgaan’. En de definitie van het antieke retorica-handboek Rhetorica ad Herennium is nog steeds een van de geschiktste: ‘Praeteritio vindt plaats wanneer we zeggen dat we iets overslaan, niet weten of weigeren te zeggen, wat we precies op dat moment wél noemen.’

In de Haagse politiek mag de praeteritio dan vrij vaak voorkomen, verder zie je haar niet héél veel - zeker in vergelijking met andere stijlfiguren, zoals de overdrijving en de retorische vraag. Maar wie erop let, kan de praeteritio ook aantreffen in columns, huiselijke discussies en in toespraken. En dan valt op hoeveel je met deze techniek kunt bewerkstelligen.

Om te beginnen is de praeteritio heel geschikt om op een terloopse manier ergens de aandacht op te vestigen. Zo ongeveer alle door ons geraadpleegde bronnen - om precies te zijn 117 retorische encyclopedieën, studies en adviesboeken - wijzen hierop. Wie zegt: ‘Ze is getalenteerd, om niet te zeggen steenrijk’, vestigt via de geijkte om niet te zeggen-formule juist extra aandacht op de daaropvolgende kwalificatie: ‘steenrijk’, een hier wat roddelachtig aandoende kwalificatie, waardoor met terugwerkende kracht dat ‘getalenteerd’ ook een iets andere betekenis krijgt.

■ Verhullen

Maar behalve benadrukken kan de praeteritio ook heel goed verhullen. Bijvoorbeeld dat je kwaadspreekt, verdachtmakingen uit, beledigt, beschuldigt of op de man speelt. Je kunt in een discussie als argumentatieve zet dubieuze informatie (zwakke argumenten en zwak bewijsmateriaal) naar voren brengen terwijl je tegelijkertijd de indruk wekt dat je dat niet doet. Wilders doet dat maskeren vooral in de tussenzinnen:

Ik zeg ook niet bij voorbaat dat de Nederlandse bewindslieden Aboutaleb en Albayrak, dat die niet loyaal zullen zijn aan Nederland - dat kan ik ook niet bewijzen, dat wil ik ook niet bij voorbaat zeggen - ik zeg alleen maar: de schijn van een dubbele loyaliteit, en de schijn van belangenverstrengeling is er.

Je kunt dubieuze informatie naar voren brengen terwijl je tegelijkertijd de indruk wekt dat je dat niet doet.

Francisco van Jole trapt daar niet in. In zijn column in het tv-programma De leugen regeert van 2 maart 2007 ontmaskert hij de truc: ‘Ja - hij zegt... dat hij het níét bij voorbaat zegt, en heeft het daarmee toch lekker gezegd. Dat is een van de smerigste methodes die je kunt bedenken; want de boodschap is natuurlijk duidelijk: Aboutaleb en Albayrak zijn potentiële landverraders.’

■ Gedetailleerd beeld

Met de praeteritio kun je ook heel goed uitweiden over details om ervoor te zorgen dat het publiek zich een gekleurd beeld van iets vormt. Ook buiten de politiek komt deze stijlfiguur voor. Honoré de Balzac beschrijft in Le père Goriot (1835) een kosthuis:

Om uit te leggen hoezeer dit meubilair oud, gebarsten, verrot, wankel, aangevreten, zonder armleuningen, vol gaten, gebrekkig afgeleefd is, zou een beschrijving nodig zijn die te zeer van de kern van dit verhaal zou afdwalen, en dat zou de gehaaste mensheid onuitstaanbaar vinden.

Als lezer krijg je de indruk dat het de schrijver te doen is om bondigheid, terwijl hij juist breed uitpakt. Een ander mooi voorbeeld komt uit NRC Handelsblad van 28 juli 2007, waarin Jan Stekelenburg verslag doet van de Tour de France:

Ik moet zuinig met de ruimte omgaan. Daarom maar gebruik maken van de stijlvorm die ik op de middelbare school innig omarmde: de praeteritio. Ik zou kunnen zeggen, dat het gisteravond een goede uitzending was, dat de sfeer in het team onveranderd goed blijft, dat er goed naar ons gekeken wordt (...), dat de strijd tussen Contador en Rasmussen adembenemend is, maar dat doe ik maar niet.

Dat levert hier behalve een gedetailleerd beeld ook een grappig effect op, net als wanneer de inconsistentie tussen een letterlijke ontkenning en de feitelijke mededeling te groot wordt, zoals in: ‘Ik zal je haar gewicht (maar 53 kilo voor een volwassen vrouw!) niet vertellen.’

Sanne Wallis de Vries liet zich op 23 november 2009 in De wereld draait door het volgende ontvallen, toen ze sprak over de betrokkenheid van vaders bij de opvoeding van kinderen in het algemeen, en over de ouderavond op de school van haar kind in het bijzonder: ‘Mijn man was er weer eens niet. Maar dat ga ik niet zeggen op tv. Ha ha ha.’

[p. 42]

■ Verstandhouding

Aan de praeteritio kunnen nog wat extra voordeeltjes kleven. Je kunt er in toespraken je eigen deskundigheid mee benadrukken en jezelf prijzen zonder al te snoeverig over te komen - wat je geloofwaardigheid als spreker ten goede komt.

Je kunt bijvoorbeeld een verstandhouding scheppen met je publiek door te zinspelen op gedeelde kennis: ‘Natuurlijk hoef ik jullie niet te vertellen dat...’ Al in de beroemde grafrede van de Atheense legeraanvoerder Thucydides komen we deze techniek tegen:

Dat gedeelte van onze geschiedenis, dat al onze militaire resultaten beschrijft, waaruit we onze verschillende bezittingen hebben verkregen (...) is een te bekend thema voor mijn luisteraars om er hier op in te gaan, en daarom zal ik het overslaan.

Soms wil je scherp uit de hoek komen zonder daarop aangevallen te worden. Je wilt bijvoorbeeld beweren dat politici liegen over koopkrachtcijfers; je kunt dan kiezen voor een eufemisme, een verzachtende formulering, zoals ‘Politici gaan met de nodige fantasie om met koopkrachtcijfers.’ Maar dat klinkt misschien net te tam. Dan wenkt de praeteritio: ‘Ik zeg niet dat politici liegen, maar ze fantaseren er flink op los’, aldus RTL-journalist Frits Wester in het verkiezingsprogramma Wat kiest Nederland op 24 mei 2010.

Mark Rutte in 2009, toen nog in de oppositie: ‘Ik zou de premier kunnen bevragen op de Bosbelasting. Dat wil ik vandaag echter niet doen.’
Foto: © Peter Hilz / Hollandse Hoogte

■ Verweer

De praeteritio heeft dus veel gebruiksmogelijkheden. Maar hoe verweer je je tegenover iemand die er gebruik van maakt? Het probleem is dat de praeteritio vaak al voorbij is voordat je doorhebt wat er aan de hand was. Wouter Bos stond even met de mond vol tanden tegenover Rutte. En Francisco van Jole had er ook even tijd voor nodig om te analyseren wat Wilders in de Kamer had gedaan. Maar als je hem direct doorziet, en in staat bent alert te reageren, kun je er op een van de volgende manieren op ingaan:

- Als je niet wilt zeggen dat Piet gewetenloos omspringt met zijn medewerkers, waarom zeg je het dan toch?
- Je zegt dat je niet zegt dat Piet gewetenloos omspringt met zijn medewerkers; inderdaad, je doet het geniepiger: je insinueert het.
- Als je alleen van plan was geweest te zeggen dat Piet gemakkelijk omspringt met zijn medewerkers, waarom heb je het daar dan niet bij gelaten?

Helemaal mooi is het als je met klinkende munt kunt terugbetalen: ‘Ik zeg niet dat je met deze truc de sfeer vergiftigt, maar het helpt het debat zeker niet.’

De praeteritio levert, kortom, een dubbele paradox. Ze verbergt en trekt tegelijk aandacht. Ze suggereert bondigheid maar weidt juist uit. Door je verantwoordelijkheid voor die informatie te verbergen of te ontkennen vraag je er extra aandacht voor. Net als de spreker die zijn lezing begint met: ‘Denk niet aan een olifant.’

Zo maak je een praeteritio

1	Kies een te pikante uitspraak, die je eigenlijk niet écht voor je rekening kunt nemen, maar toch wel graag wilt gebruiken. Bijvoorbeeld: ‘Harry flest de boel.’
2	Bedenk daar een eufemistischer formulering voor die makkelijker te verdedigen is, zoals: ‘Harry is handig.’
3	Dek je in met een van de onderstaande formuleringen: - Ik zeg niet dat Harry de boel flest, maar hij is wel handig. - Hij is handig, om niet te zeggen dat hij de boel flest. - Om nou te zeggen dat Harry de boel flest, dat gaat mij echt te ver. Maar handig is hij wel. - Er hoeft hier niets gezegd te worden over dat Harry de boel flest, maar hij is wel handig. - Ik weiger te zeggen dat Harry de boel flest, maar handig is hij wel.
4	Kleed het eventueel nog wat verder in door een voorwaarde toe te voegen: - Als men het mij gevraagd zou hebben, zou ik misschien gezegd hebben dat Harry de boel flest, maar mij is niets gevraagd en dus zeg ik het niet. Maar handig is hij wel. - Als ik zijn vriend niet was, zou ik zeggen dat Harry de boel flest. - Als ik kwade bedoelingen had gehad, had ik misschien gezegd dat Harry de boel flest, maar zo ver wil ik niet gaan.