Onze Taal. Jaargang 80

[p. 26]

Nicoline van der Sijs
Etymologica
Pleidooi voor een Nederlandse historische thesaurus

Het Engels heeft er al een: een digitale historische thesaurus. Wat is een thesaurus eigenlijk voor een soort naslagwerk? En waarom moet het Nederlands er ook een hebben? Daarover gaat deze aflevering van ‘Etymologica’.

Foto: Oxford University Press

In een boek uit de zeventiende eeuw, dat enkele turbulente scheepsreizen beschrijft, staat de zin: ‘Middelertijdt wierd het laat in den avondt, den Kapiteyn donderde noch niet op’ (Drie aanmerkelijke en seer rampspoedige Reysen, door Italien, Griekenlandt, Lijflandt, Moscovien van J. Struys, 1676). Wat zullen hedendaagse lezers uit deze zin opmaken? Waarschijnlijk dat de kapitein te lang bleef plakken (in de kroeg, op bezoek). Ze zullen verbaasd zijn als ze horen dat de zin precies het tegenovergestelde betekent: in de zeventiende eeuw had opdonderen de betekenis ‘opdagen, verschijnen, tevoorschijn komen’.

■ Begripsproblemen

Teksten als deze komen steeds vaker op internet. De rijkdom die dit oplevert, brengt tegelijkertijd ook problemen met zich mee, en dan met name begripsproblemen. Het oudere Nederlands is niet voor iedereen even eenvoudig te lezen, en juist de betekenisveranderingen die woorden in de loop van de tijd hebben ondergaan, zijn gemene addertjes onder het gras bij het correct begrijpen van wat er in het verleden is beweerd.

Het is een gelukkig toeval dat er, in deze tijd waarin er zo veel oudere teksten toegankelijk gemaakt worden, voor het eerst in de geschiedenis van het Nederlands omvangrijke historische woordenboeken eveneens digitaal beschikbaar zijn: het Woordenboek der Nederlandsche Taal, het Middelnederlandsch woordenboek, het Vroegmiddelnederlands en Oudnederlands woordenboek. Op het eerste gezicht lijken hiermee alle begripsproblemen bij het lezen van oudere teksten uit de weg geruimd: deze woordenboeken kunnen immers als hulpmiddel gebruikt worden.

Maar dat is slechts een schijnoplossing: voor leken (en trouwens ook voor veel taalkundigen) is de informatie uit deze woordenboeken alleen met grote moeite te begrijpen, en bovendien sluit de informatie uit de verschillende woordenboeken niet op elkaar aan. En dan zijn er nog lacunes: deze uitgaven beschrijven wel de verschillende betekenissen van een woord, maar vermelden niet in welke periode dat woord en die betekenis een koppel vormen.

■ Dringend nodig

Wat dringend nodig is om oudere Nederlandstalige teksten voor iedereen gemakkelijker leesbaar te maken, is een ‘digitale historische thesaurus’.

Om met die laatste term te beginnen: in een thesaurus - een woord dat overigens ontbreekt in het omvangrijke Woordenboek der Nederlandsche Taal - zijn de woorden gegroepeerd naar hun betekenis: alle (bijna-)synoniemen voor een bepaald begrip zijn bijeengeplaatst. Een voorbeeld van een bekende, maar inmiddels verouderde thesaurus van het naoorlogse Nederlands is Het juiste woord van L. Brouwers. In dit werk worden bijvoorbeeld als benamingen voor het begrip ‘kat’ de woorden kat, kater, dakhaas, minette, poes, angorakat, huiskat en muiskat vermeld.

In een histórische thesaurus wordt daaraan informatie toegevoegd over de datering van de woorden en hun betekenissen. Bij ieder woord staat in welke periode het welke betekenis heeft gehad, en wanneer die betekenis is verdwenen. En bij iedere betekenis kun je vinden in welke periode deze door welk woord wordt uitgedrukt.

■ Schamele vrienden

Enkele concrete voorbeelden volstaan om te laten zien hoe handig en interessant een historische thesaurus is. Stel dat iemand in een middeleeuwse tekst leest over ‘een schoone jonghe dochtere van zeer schamel vrienden’. Waarschijnlijk zal hij eerst denken dat het gaat om een jonge dochter met weinig vrienden. Maar als hij nu eens de woorden dochter, schamel

[p. 27]

en vriend als zoekterm in de historische thesaurus invoert, dan zal hij zien dat alle drie deze woorden in de Middeleeuwen andere betekenissen hadden dan nu: een jonge dochter was een ‘jonge, ongetrouwde vrouw’, schamel betekende ook ‘arm, gering, eenvoudig’, en vriend gebruikte men ook voor ‘(bloed)-verwant, nabestaande’; in het meervoud kon het ook ‘familie’ betekenen. In de middeleeuwse context blijkt die jonge, vriendenarme dochter dus een mejuffrouw van eenvoudige komaf te zijn.

In het voorbeeld van de juffrouw is een historische thesaurus handig om van een bepaald woord op te zoeken welke betekenissen het wanneer had. Andersom kan ook: een overzicht opvragen van de verschillende woorden voor een en hetzelfde begrip - zoals het genoemde voorbeeld van de benamingen van de kat. Wanneer men bijvoorbeeld zoekt naar de woorden waarmee in het heden en verleden een baby in het Nederlands werd aangeduid, zou men onder andere vinden: bakerkind, dreumel, dreumes, dreutel, hokkebrok, jongkind, keutel, kindje, kleintje, kleuter, koter, kriel, kruimel, mormeldier, pappaard, peukel, peuter, peuzel, poeter, pop, schreeuwer, schreeuwlelijk, tot, uk, wicht, worm en zuigeling. In de historische thesaurus staat dan bij ieder van de genoemde woorden in welke periode van het Nederlands ze in die bepaalde betekenis gebruikt zijn of worden. Ook vindt men korte informatie over verschil in stijlniveau, gebruik of betekenis. De aanduidingen kunnen in chronologische volgorde worden gezet, zodat we in een handomdraai kunnen zien welke woorden voor een bepaald begrip in de loop van de tijd zijn verdwenen of erbij zijn gekomen. Voor het onderzoek naar de ontwikkeling van onze woordenschat door de eeuwen heen zal de thesaurus dan ook belangrijke impulsen leveren.

■ Digitaal

Zo'n historische thesaurus moet hoe dan ook digitáál, dus als computerbestand, worden vervaardigd en doorzoekbaar zijn. Dat lijkt wellicht een onbelangrijk detail: wat maakt het nu uit of het een computerbestand is of een gedrukt woordenboek? Het verschil is in de praktijk echter essentieel. Gedrukte thesauri bestaan uit twee delen: een enorme index waarachter bij ieder trefwoord opgenomen is onder welke begrippen ze vermeld staan; en een al even enorme begrippenlijst die een lastig te doorgronden nummering kent (alle namen voor de kat staan dan bijvoorbeeld onder 3.2.20.5). Dat levert veel bladerwerk op en weinig overzicht of inzicht. In een digitaal bestand zijn de index en de numerieke indeling overbodig: begrippen kunnen eenvoudigweg aan elkaar gelinkt worden, en de gebruiker kan snel van begrip naar woord springen, en andersom.

Zowel voor taalkundig onderzoek als voor praktische toepassingen (het voor leken toegankelijk maken van oude teksten) zou de samenstelling van een digitale historische thesaurus een enorme stap voorwaarts betekenen. De bouwmaterialen - de historische woordenboeken - en de technische mogelijkheden zijn er al voor beschikbaar. En de behoefte aan een historische thesaurus is groter en concreter dan ooit eerder in de geschiedenis van de Nederlandse taal, dankzij de vlucht die de massadigitalisering neemt.

Een prachtig en navolgenswaardig voorbeeld is er al: de Historical Thesaurus of the Oxford English Dictionary. Die is eind 2009 in boekvorm verschenen en in december 2010 geïntegreerd met de digitale Oxford English Dictionary. Een bespreker van dit Engelse werk voorspelt dat het nog lang zal duren voor sprekers van andere talen iets hebben wat maar in de verste verte lijkt op dit prachtige en erudiete werk. Dat kunnen we niet op ons laten zitten...

Er hoeft slechts een fractie van de geldstroom die beschikbaar is voor massadigitalisering te worden gereserveerd om ervoor te zorgen dat die massa digitale teksten niet alleen technisch maar ook inhoudelijk toegankelijk wordt. Nu al is het Nederlands een van de best gedocumenteerde talen van de wereld. Als de instanties die zorgdragen voor de Nederlandse taal de handen in elkaar slaan, kan zo'n thesaurus daarom betrekkelijk snel worden gerealiseerd.

Zo'n historische synoniemenverzameling moet hoe dan ook digitaal doorzoekbaar zijn.

Pussycats en pussums

Onze westerburen hebben al een navolgenswaardige thesaurus: de Historical Thesaurus of the Oxford English Dictionary. Hieronder uit dat naslagwerk de Engelse benamingen voor de kat door de eeuwen heen. Het jaartal direct achter het woord geeft aan in welke periode het woord in gedrukte teksten is aangetroffen (c = circa, a = ante, dus: ‘voor’).

cat a800- A well-known carnivorous quadruped (Felis domesticus) which has long been domesticated, being kept to destroy mice, and as a house pet.

bad ?a1325-1671 A (domestic or wild) cat.

gib c1400-1640 A familiar name given to a cat.

baudrons 1450-1816 Scottish name for the cat (like ‘reynard’ for the fox).

puss-cat a1529- A cat; (also) a person exhibiting characteristics associated with a cat. Cf. pussycat n.

puss 1533- A conventional proper or pet name for a cat, freq. (sometimes reduplicated) used as a call to attract its attention.

mewer 1611-1886 An animal (esp. a cat) which mews; (also, in extended use) a person who catcalls.

Tibert 1616-1872 Used as a quasi-proper name for any cat, and (as a common noun), a cat.

grimalkin 1630-1843 A name given to a cat; hence, a cat, esp. an old she-cat; contemptuously applied to a jealous or imperious old woman.

miauler, miaower 1632-1885 A cat.

pussycat 1698- colloq. (orig. nursery). A cat.

pussy 1699- nursery and colloq. A cat. Freq. used as a proper or pet name.

tigerkin 1849-1867 A diminutive tiger; a tiger-cub; also, a cat.

moggie 1911- colloq. (chiefly Brit.) A (domestic) cat, esp. a non-pedigree or otherwise unremarkable one.

pussums 1912- Used as a term of endearment for a cat or (occas.) a person, esp. a woman.

mog 1926- A cat. Also (in extended use): fur, a fur garment.