Onze Taal. Jaargang 80

[p. 13]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Open + hart + operatie

? Wat is juist: openhartoperatie, of open hartoperatie, of moet er misschien ergens een streepje?

! De juiste spelling is openhartoperatie. Het is een samenstelling van de woordgroep open hart en het woord operatie; het gaat namelijk om een ingreep waarbij het hart openligt, zodat er ín het hart geopereerd kan worden. De schrijfwijze open hartoperatie suggereert dat de (hart)operatie zélf ‘open’ is, maar dat is niet bedoeld. Vergelijkbare voorbeelden zijn derdewereldland (derde wereld + land) en openbaarvervoerkaart (openbaar vervoer + kaart).

Voor de duidelijkheid mag er overigens wel een streepje worden ingevoegd: open-hartoperatie of openhart-operatie (en ook open-hart-operatie is toegestaan). Zo'n streepje is lang niet in alle samenstellingen nodig; wel is het verplicht bij zogeheten klinkerbotsing, zoals in lage-instapfiets (de e van lage en de i van instap zouden als ei gelezen kunnen worden); bij een woorddeel dat met een hoofdletter begint, zoals in bekende-Nederlandermoeheid; en voor en na een afkorting, zoals in platina-cd-verzamelaar. Zie voor meer uitleg en voorbeelden www.onzetaal.nl/advies/langeafstandsloper.php.

Meervoudsvormen op -s

? Woorden als appel en wortel hebben twee meervoudsvormen. Is de uitgang -s ontstaan door invloed van het Engels?

! Nee, de meervoudsuitgang -s was al heel vroeg in het Nederlands aanwezig. Hij zit zelfs in het bekende Oudnederlandse zinnetje ‘Hebban olla uogala nestas bigunnan’: nestas is hier het meervoud van nest. Er zijn in de loop der eeuwen steeds meer woorden met een s-meervoud gekomen, maar dat heeft niets met het Engels te maken.

Of een woord een s- of een n-meervoud heeft, of allebei, is deels afhankelijk van zijn oorsprong: woorden uit andere talen hebben vaker een s-meervoud dan inheemse woorden. Maar ook ritme en klank zijn van belang. De slotlettergreep van appel en wortel is onbeklemtoond en bevat een toonloze e, en er bestaat in het Nederlands een neiging om te vermijden dat er meerdere van zulke lettergrepen direct achter elkaar staan aan het eind van een woord; het s-meervoud voorkomt dat.

Bovendien past de s in de uitspraak goed achter de letters -el én is hij beter hoorbaar dan de uitgang -en; daardoor lijken appels en wortels beter in het Nederlandse klanksysteem te passen dan appelen en wortelen. Maar het is nooit helemaal te voorspellen: zo is mosselen nog altijd veel gewoner dan mossels.

Overigens zijn er meer factoren die de keuze tussen -s en -en beïnvloeden. Een uitgebreid artikel hierover is ‘De meervoudsvorming in het Nederlands’ van C.B. van Haeringen uit 1947, dat via de website www.dbnl.org te raadplegen is.

Berouwen

? ‘Het zal hem berouwen als hij morgen weer te laat is.’ Of moet het zijn: ‘Hij zal het berouwen als hij morgen weer te laat is’?

! Beide constructies zijn goed Nederlands, maar ‘Het zal hem berouwen’ komt tegenwoordig het meest voor en verdient daarom de voorkeur.

In de formulering ‘Hij zal het berouwen’ is de persoon die spijt heeft (of zal krijgen) het onderwerp van de zin (vergelijk ‘Hij zal het betreuren’). Deze variant is de oorspronkelijke, maar het Woordenboek der Nederlandsche Taal noemde hem in 1899 al ‘thans verouderd’.

In ‘Het zal hem berouwen’ is het onderwerp het woord het, dat verwijst naar datgene waar de persoon spijt van heeft, namelijk ‘als hij morgen weer te laat is’ (vergelijk ‘Het zal hem leed doen’). Deze constructie is ook al zeker sinds de zestiende eeuw in omloop. Het is niet bekend waarom deze variant het gebruikelijkst is geworden.

Een donkerbruin vermoeden (herkomst)

? ‘Ik heb zo'n donkerbruin vermoeden dat het feest niet doorgaat.’ Waar komt de uitdrukking een donkerbruin vermoeden vandaan?

! Volgens Van Dale's Groot uitdrukkingenwoordenboek (2006) heeft een donkerbruin vermoeden (‘een heel sterk vermoeden’) altijd betrekking op ongunstige feiten. ‘Dat wijst erop dat we bij bruin niet moeten denken aan de desbetreffende kleur, maar aan een betekenis van bruin die tegenwoordig niet zo gangbaar meer is: zorgwekkend.’

Die betekenis vindt haar oorsprong in de zeemanstaal. Een bruine lucht of een bruin zwerk duidde een betrokken, dreigende lucht aan, en bruin weer was slecht weer. Het ziet er bruin uit is vervolgens ‘Het ziet er slecht uit’ gaan betekenen. ‘En donkerbruin is daarvan een versterking’, voegt het Groot uitdrukkingenwoordenboek er ter verduidelijking aan toe.

Dreigende luchten: oorsprong van de uitdrukking een donkerbruin vermoeden.
Foto: Onze Taal

Internetadres afbreken

? Soms past een internetadres niet goed op de regel. Mag je het dan afbreken, en zo ja: hoe?

! Het is in elk geval aan te raden om dat zo veel mogelijk te vermijden. Het afbreken van een internetadres kan onduidelijkheid opleveren: als de lezer de website niet kent, kan hij denken dat het streepje bij het adres hoort. En als een adres waar een streepje in zit, ter hoogte van dat streepje wordt afgebroken, kan de lezer juist denken dat dit een ‘gewoon’ afbreekteken is. De website van de band Di-rect bijvoorbeeld heeft als adres www.di-rect.nl; wie dat streepje weglaat, komt op een heel andere site terecht.

Als je een internetadres toch moet (of wilt) afbreken, bijvoorbeeld omdat er anders een lelijk stuk wit in de tekst ontstaat, kun je ook een van de punten in het adres als afbreekteken gebruiken, aldus het boek Leestekens geregeld (2009). Dus van www.onzetaal.nl kan op de ene regel www. blijven staan en op de andere regel onzetaal.nl. Ook de schuine streep in een adres kan indien nodig het afbreekteken vervangen, zoals in www.onzetaal.nl/advies.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1500 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies. De Taaladviesdienst is bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon).