Onze Taal. Jaargang 80

[p. 10]

Berthold van Maris
Hoe is taal ontstaan?
Taalwetenschapper Jelle Zuidema over ‘evolutionaire taalkunde’

De laatste jaren is er weer veel belangstelling voor de vraag hoe wij aan ons taalvermogen komen. Allerlei onderzoek in het dierenrijk heeft duidelijk gemaakt dat sommige talige eigenschappen van mensen ook bij dieren voorkomen. Even meenden onderzoekers zelfs het menselijk ‘taalgen’ te hebben ontdekt. Onderzoeker Jelle Zuidema volgt de ontwikkelingen op de voet.

Illustratie: Frank Dam

In 1866 verbood de Société de Linguistique in Parijs haar leden om zich nog langer bezig te houden met speculaties over hoe taal ooit is ontstaan. Daar kon je als taalkundige toch niks zinnigs over zeggen. Ook in de twintigste eeuw was het onderwerp taboe. Daar komt nu langzaam verandering in. Er hebben zich in de biologie en de psychologie een aantal ontwikkelingen voorgedaan waardoor de tijd rijp lijkt voor een ‘evolutionaire’ benadering van taal.

Afgelopen zomer was er in Utrecht zelfs een groot congres over ‘evolutionaire taalkunde’. Een van de organisatoren hiervan was Jelle Zuidema, die werkt aan de Universiteit van Amsterdam. Hij blijkt de ideale gids te zijn in dit nieuwe, opwindende wetenschapsgebied.

Zuidema promoveerde in 2004 op een proefschrift over ‘de belangrijkste stappen in de evolutie van taal’. Daarna was hij betrokken bij onderzoek met zangvogels (zie daarvoor ook het artikel ‘Mens en vink’, in het vorige nummer van Onze Taal). Ook heeft hij computersimulaties gemaakt waarin bepaalde aspecten van het ontstaan van taal worden nagebootst.

■ Centrale rol

Zuidema: ‘De belangrijkste vraag is natuurlijk: hoe is taal ontstaan? Wat ik daarbij een van de interessantste kwesties vind: naast taal zijn er nog heel veel andere dingen waarin de mens zich onderscheidt van andere diersoorten. We zijn bijvoorbeeld heel trots op ons denkvermogen en op het feit dat we rechtop kunnen lopen en goed kunnen rennen. Hebben al die eigenschappen op de een of andere manier met elkaar te maken? Of zijn er een heleboel verschillende evolutionaire vernieuwingen geweest, onafhankelijk van elkaar, die bij de mens toevallig bij elkaar zijn gekomen? Dat laatste lijkt mij heel onwaarschijnlijk. Ik vermoed zelf dat taal in onze evolutie een centrale rol heeft gespeeld, en dat we veel van onze andere unieke vaardigheden aan taal te danken hebben: muziek, wiskundige vaardigheden zoals tellen en schatten, maar ook, bijvoorbeeld, onze bereidheid om met anderen samen te werken.’

‘Als je tien, twintig jaar geleden een algemeen boek over taal opensloeg, vond je daarin meestal een rijtje van eigenschappen van taal waarvan gezegd

[p. 11]

werd: iets vergelijkbaars vinden we verder nergens in het dierenrijk. En dan werd er een beetje lacherig gedaan over de mislukte pogingen om chimpansees taal te laten leren. Dat was het dan. Je ziet nu dat daar een veel genuanceerder beeld over is ontstaan. Neem spraak: ons vermogen tot vocaal leren en vocale imitatie, tot het nabootsen van klanken die we horen. Bij kleine baby's zie je dat al gebeuren. Dat vereist een bepaald leervermogen: dat je de verbinding kunt leggen tussen bewegingen die je maakt met je lippen en je tong, en de klank die je hoort, en vice versa.’

■ Imponeren

‘Er zijn diersoorten die ook vocaal kunnen imiteren. Je ziet het bij sommige vogels. Maar ook bij walvissen lijkt dat te bestaan. En men heeft het onlangs bij olifanten kunnen aantonen. Er is bijvoorbeeld een beschrijving van een olifant die het geluid van vrachtwagens nabootste. Ook is er een mooi verhaal over een Afrikaanse olifant die de geluiden van Indische olifanten, waarmee hij in de dierentuin was opgegroeid, perfect nadeed.’

‘Wat dan opvalt, is dat dat allemaal dieren zijn die niet zo veel te vrezen hebben van roofdieren. Wat ook wel logisch is. Als je dat vocaal imiteren wilt gebruiken voor je eigen communicatie, heb je een periode nodig waarin je daarmee kunt oefenen. Zoals baby's doen. Die liggen hulpeloos in hun wiegje en hebben alle tijd om te babbelen. Bij jonge vogels zie je ook zoiets. Die worden ook een tijdlang door hun ouders verzorgd.’

‘Als die dieren daar zo veel moeite voor doen, moet er natuurlijk ook een voordeel aan zitten. Bij vogels zijn daar allerlei ideeën over, bijvoorbeeld dat ze het kunnen gebruiken bij het imponeren van andere zangvogels. Als je heel specifiek het liedje van jouw buurman gaat nabootsen, dan weet die buurman dat jij hem in de gaten hebt.’

■ Combineren

‘Een ander intrigerend aspect van taal is wat we “duality of patterning” noemen. Je hebt in taal minstens twee niveaus van combineren. Klanken worden gecombineerd tot woorden, en woorden worden samengevoegd tot zinnen. We combineren dus eerst betekenisloze elementen tot iets wat een betekenis kan dragen, en vervolgens combineren we die betekenisvolle dingen tot een groter betekenisvol geheel.’

‘Je vindt in het dierenrijk echo's van die manieren van combineren. Bij vogels zie je dat ze soms druk bezig zijn met het combineren van betekenisloze elementen. En er zijn aapjes, grote witneusmeerkatten, die de kreetjes “pjauw!” en “hak!” met elkaar combineren. Een losse “pjauw!” betekent “luipaard!”, een losse “hak!” wil zeggen: “arend!” Maar de samenvoeging van twee of drie “pjauws” gevolgd door drie of vier “haks” betekent heel wat anders, namelijk zoiets als: “We stappen maar weer eens op.” Wanneer het mannetje die combinatie maakt, pakt de hele groep daarna zijn biezen en vertrekt naar een andere plek in het bos.’

‘Bij andere apen zie je een heel klein beetje zoiets als het combineren van betekenisvolle elementen tot een groter geheel. Bepaalde kleine aapjes, Campbells meerkatten, hebben ook alarmkreten waarmee ze aangeven dat ze een arend of een luipaard zien, maar daarnaast hebben ze nog een andere kreet, die zoveel betekent als: “grapje”, “ik bedoel het niet serieus”. Als de andere aapjes een alarmkreet horen die wordt voorafgegaan door dat andere kreetje, dan reageren ze vrij laconiek. Bij “arend!” duiken ze meteen de bosjes in. Maar bij “grapje” gevolgd door “arend!” kijken ze aarzelend om zich heen. Dat is een voorbeeld van hoe twee betekenissen tot een groter geheel worden gecombineerd: “Grapje: arend!”’

Onderzoeker Jelle Zuidema: ‘Sommige vogels kunnen net als wij vocaal imiteren.’
Foto: Bob Bronshoff

‘Maar we zien nergens in het dierenrijk, tenminste daar lijkt het op, dat die twee niveaus van combineren (klanken combineren en betekenissen combineren) ook weer met elkaar gecombineerd worden - zoals in menselijke taal gebeurt. Dus dat is misschien uniek voor de mens. Vervolgens zijn er natuurlijk allerlei biologen die in de bossen van Afrika op zoek gaan naar tegenvoorbeelden.’

‘Ik vermoed dat taal in onze evolutie een centrale rol heeft gespeeld, en dat we veel van onze andere unieke vaardigheden aan taal te danken hebben.’

■ Inbedden

‘Er is nog iets taligs waarvan vaak gezegd wordt dat het alleen bij mensen voorkomt. Wij combineren woorden niet zomaar tot zinnen. Daar zit een stap tussen: de zinsdelen. Wat we eigenlijk doen is woorden combineren tot zinsdelen, en daarna combineren we die zinsdelen tot grotere zinsdelen en uiteindelijk tot zinnen. Daarbij kunnen we zinsdelen “inbedden” in andere zinsdelen, en zinnen in andere zinnen, en dat kunnen

[p. 12]

we meerdere keren achter elkaar doen. Dat laatste wordt “recursie” genoemd.’

‘Er is een beroemde hypothese die zegt: recursie is uniek voor menselijke taal. Dan ga je ook weer bij dieren kijken. Of daar toch dingen gebeuren die op recursie lijken. Maar dat is verschrikkelijk moeilijk.’

‘Voor menselijke taal hebben we toegang tot onze intuïties. We kunnen altijd aan iemand vragen: zou dit nu ook een correct gevormde zin van het Nederlands zijn? Maar aan dieren kun je dat soort vragen niet stellen.’

‘Het enige wat we kunnen doen, is een heel slim experiment verzinnen waarmee we kunnen uitvinden of vogels of apen recursieve signalen kunnen verwerken. Een voorbeeld van een heel abstract “taaltje” waar we recursie voor nodig lijken te hebben, is een systeem dat bestaat uit geluidssignalen van het type AB, AABB en AAABBB. Er zijn net zo veel A's als B's. Het idee is dat dit geen taaltje is waarin je zomaar wat geluiden achter elkaar plakt, maar waarin je combinaties van geluiden inbedt in andere combinaties van geluiden: AABB is dan A(AB)B, dus een AB ingebed in een andere AB. En AAABBB is A(A(AB) B)B - twee keer een AB ingebed in een andere AB. Je kunt er telkens opnieuw AB in inbedden en dat lijkt een beetje op recursie. De vraag is dan: kunnen apen dat inbeddingspatroon herkennen?’

■ Vuistregeltjes

‘Het experiment is vrij simpel. Apen zijn prooidieren. Ze zijn voortdurend op hun hoede voor roofdieren. Ze luisteren dus heel goed naar geluiden en reageren daarop. Je laat ze de hele dag luisteren naar geluiden van het patroon ABABAB, waarin A een lage mannenstem is die “aaa” zegt en B een hoge vrouwenstem die “ie” zegt. Dat gaat de hele dag zo door. Op een gegeven moment zijn ze daaraan gewend, en negeren ze het. En dan ineens horen ze “aaa aaa ie ie”. Reageren ze dan duidelijk op de verandering van dat patroon?’

‘Daar kwam aanvankelijk uit dat mensen geen enkele moeite hebben dat patroon te herkennen, maar dat aapjes daar niet in slagen. Dat heeft veel aandacht gekregen. Daarna was er een ander onderzoek: spreeuwen zouden dat patroon wél herkennen.’

‘Ikzelf ben betrokken geweest bij een onderzoek met zebravinken. Die kunnen hetzelfde als die spreeuwen, maar ze doen dat door allerlei vuistregeltjes te gebruiken. We hebben bijvoorbeeld één vogel, die luistert vooral of dingen eindigen op BB. Een andere vogel let vooral op de overgang van A naar B. Als je het per vogel bekijkt, zie je dat ze allemaal een eigen methode gebruiken en dat dat niks te maken heeft met recursie of inbeddingen.’

‘Sommigen dachten toen: dit zou weleens hét gen kunnen zijn dat ons taal heeft gegeven.’

■ Taalgen

‘Er heeft zich de afgelopen jaren nóg een heel andere spannende ontwikkeling voorgedaan: er is een gen gevonden waarvan we vermoeden dat het een rol speelt in taal. Begin jaren negentig is er een Londense familie beschreven waarin zich een opvallend patroon van overerving voordeed. Ongeveer de helft van de familieleden had grote problemen met spraak. Ze spraken woorden heel moeizaam uit en ook bleek dat ze heel veel moeite hadden met grammaticale dingen zoals de Engelse meervouds-s. En ineens dacht men: hé, het lijkt wel alsof één gen hiervoor verantwoordelijk is. Vervolgens is men heel hard gaan zoeken.’

‘Eind jaren negentig hebben ze dat gen gevonden: FOXP2. Het is een regelgen, een gen dat allerlei andere genen aanstuurt. Als je eenmaal zo'n regelgen gevonden hebt, kun je van daaruit een heel netwerk in kaart brengen van genen die mogelijk met taal te maken hebben.’

‘Er zijn inmiddels al een paar ontdekkingen gedaan. Een daarvan is dat het menselijk gen opvallend afwijkt van wat andere diersoorten hebben. Die hebben het ook, maar in een andere variant. Vervolgens werd ontdekt dat zangvogels ook een versie van dat gen hebben en dat dat een belangrijke rol speelt in hun zang.’

‘Sommigen dachten toen: dit zou weleens hét gen kunnen zijn dat ons taal heeft gegeven. Dat zou dan in de afgelopen pakweg honderdduizend jaar gebeurd moeten zijn. Misschien was dit wel de genetische innovatie waardoor de mens zo succesvol was geworden en was de neanderthaler daardoor uitgestorven. Maar zo simpel blijkt het niet te zijn. Want inmiddels is ook het neanderthaler-genoom bekend, en wat blijkt: de neanderthaler had de menselijke variant van dat gen...’

■ Aangeboren?

‘Er wordt in de taalwetenschap al heel lang gediscussieerd over de vraag in hoeverre het taalvermogen al min of meer kant-en-klaar in de mens zit en in hoeverre het cultureel wordt overgedragen. Mensen als Noam Chomsky denken dat we een aangeboren taalvermogen hebben, waarin allerlei aspecten van taal al in detail zijn vastgelegd. Maar anderen zeggen: we hebben gewoon ergens in de loop van de evolutie grote hersenen gekregen en daardoor zijn we nu in staat de complexiteit van taal te leren.’

‘Eigenlijk vertellen beide kampen naar mijn smaak een heel erg onbevredigend verhaal. Want waar komt zo'n aangeboren taalvermogen vandaan? Was dat er opeens, van het ene op het andere moment? Dat moet toch op de een of andere manier in de evolutie zijn ontstaan. En het andere verhaal - “We hebben gewoon heel grote hersenen” - overtuigt mij ook niet. We hebben een complex brein, maar dat hebben andere apensoorten ook.’

‘Misschien zijn er niet eens zo idioot veel biologische veranderingen voor nodig geweest om te komen tot een communicatiesysteem dat het begin was van taal. Dat systeem werd vervolgens cultureel overgedragen, van generatie op generatie. En zodra die overdracht eenmaal op gang kwam, is taal zich - vermoed ik - meer en meer gaan aanpassen aan de heel toevallige mogelijkheden van het menselijk brein. Op die manier heeft taal heel complex kunnen worden: doordat die zich heeft aangepast aan de toevallige complexiteit die de mens al had.’

‘Als je bijvoorbeeld bekijkt welke klanken het menselijk gehoor nu echt goed kan onderscheiden, dan blijken we juist ontzettend goed te zijn in de klanken die in taal worden gebruikt. Een tijdlang is het idee geweest: het menselijk gehoor is geëvolueerd en daardoor geleidelijk aan steeds beter geworden in het herkennen van de klanken van taal. Nu zijn we geneigd te denken dat het andersom is gegaan: taal is gewoon de toevallige gevoeligheden van het menselijk gehoor gaan exploiteren.’