Onze Taal. Jaargang 78

[p. 347]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Goedheiligman

? lk kan het woord goedheiligman niet vinden in het Groene Boekje. Hoe zit dat?

! Het Groene Boekje, de grote Van Dale en Koenen vermelden alleen goedheilig als trefwoord (betekenis: ‘vriendelijk en vroom’). Van Dale en Koenen noemen daarbij wel de verbinding goedheilig man, met een spatie. Hieruit valt af te leiden dat in de officiële spelling deze aanduiding voor Sinterklaas in twee woorden moet worden geschreven.

In de praktijk wordt goedheiligman meestal aaneengeschreven, en dat is ook de spelling die is opgenomen in bijvoorbeeld het Witte Boekje. Het woord klínkt ook als een samenstelling, doordat de klemtoon op het woorddeel goedheilig ligt en niet op man - anders dan bij bijvoorbeeld een vreemde man, een leuke vrouw. Goedheiligman is net zo'n geval als edelman en wildeman: ook daarin is het bijvoeglijk naamwoord samengesmolten met het zelfstandig naamwoord.

In het bekende liedje ‘Sinterklaas, goedheilig man’ is door het metrum niet te horen of het één woord is of twee. In een sinterklaasliedje uit 1658 wordt het overigens als drie woorden geschreven: ‘Sinte Niclaes Bisschop, goed heylich man’.

Goedheiligman of goedheilig man?

Onderhavig en onderhevig

? Je kunt zeggen: ‘Het onderhavige geval is aan nieuwe regels onderhevig.’ Hebben de woorden onderhavig en onderhevig iets met elkaar te maken?

! Ja, maar dat ligt een beetje ingewikkeld. Om met de huidige betekenis te beginnen: onderhavig betekent zoveel als ‘waarvan op dit moment sprake is’: het onderhavige geval. Onderhevig wordt altijd gecombineerd met aan en betekent ‘onderworpen aan (de werking of invloed van), lijdend aan’: onderhevig aan slijtage, aan twijfel.

In het Middelnederlands waren onderhavig en onderhevig vormvarianten van elkaar en bestond alleen de betekenis ‘onderworpen, lijdend (aan)’. De standaardvorm werd uiteindelijk onderhevig. Begin negentiende eeuw kwam onderhavig weer in gebruik, nu om de betekenis ‘waarvan sprake is’ uit te drukken, die was ontstaan onder invloed van de Duitse constructie die unterhabene Sache. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) was daar in 1876 niet bepaald enthousiast over: ‘[Men] koos daarvoor den vorm onderhavig, die in den oorspronkelijken zin verouderd was en voor onderhevig had plaats gemaakt. Doch met dergelijk willekeurig woordsmeden is de taal niet gediend.’

De afkeuring van het WNT is nog mild vergeleken bij die van de schrijver Bilderdijk: ‘Onderhavig is een onlijdelijk moffenwoord en verfoeilijk. Het heeft niets waar het meê in verband staat. (...) Weg met dit gedrochtelijk uitspruitsel des onverstands!’ Volgens het WNT heeft dit onderhavig ‘weinig opgang gemaakt’ en is het ‘door alle taalkenners eenparig veroordeeld’, maar 133 jaar later is dat anders: onderhavig heeft zich stevig in het Nederlands genesteld en wordt door niemand meer veroordeeld.

LED/led + verlichting

? Wat is de juiste spelling: LED-verlichting, led-verlichting of nog iets anders?

! De juiste spelling is ledverlichting. Wat eventueel ook kan, is led-verlichting, met een streepje voor de duidelijkheid. LED in hoofdletters is niet juist: ingeburgerde Engelse afkortingen worden met kleine letters geschreven, tenzij het afgekorte namen zijn.

Het woord led is een afkorting van light emitting diode (‘lichtgevende diode’). Het wordt alleen niet als afkorting (‘el-ee-dee’) uitgesproken maar als gewoon woord: als ‘let’. Samenstellingen met zo'n afkorting worden, net als gewone samenstellingen, aaneengeschreven: aidsvirus, pincode, vutregeling, ledverlichting. Bij afkortingen die wél als afkorting worden uitgesproken, zoals cd en hbo, wordt een streepje ingevoegd: cd-speler, hbo-student. Dat geldt ook voor afkortingen in hoofdletters: CDA-minister, NIZO-medewerker.

Ook in andere samenstellingen is een streepje toegestaan, als dit de leesbaarheid ten goede komt. In gangbare samenstellingen, zoals ledlamp en ledverlichting, is zo'n streepje niet nodig, maar in bijvoorbeeld led-kerstverlichting is het wel wenselijk. Zie voor meer voorbeelden en verwante kwesties: www.onzetaal.nl/advies/ledlamp.php.

‘Het is noodzaak om...’?

? Kun je zeggen: ‘Voor veel spaarders is het noodzaak om een andere bank te zoeken’?

! Onmogelijk is het niet, maar ‘het is noodzaak om (te)’ is in elk geval geen gangbare constructie. Er zijn een paar alternatieven die veel gebruikelijker zijn en daardoor voor de meeste mensen beter zullen klinken: ‘Voor veel spaarders is het noodzakelijk (...)’, ‘Voor veel spaarders is het zaak (...)’, ‘Veel spaarders zijn genoodzaakt een andere bank te zoeken.’ Waarschijnlijk is ‘het is noodzaak’ een soort vermenging hiervan.

Overigens had ook ‘het is een noodzaak om’ nog een optie kunnen zijn, maar die constructie komt minder voor dan ‘het is noodzaak om’. Wat je wél vaak tegenkomt, is ‘het is geen noodzaak’, maar daar staat dan meestal geen formulering met om te achter: ‘We zouden het liefst snel een afspraak maken, maar het is geen noodzaak.’

Her en der of hier en daar?

? Is her en der hetzelfde als hier en daar?

! Nee. De constructies mogen dan erg op elkaar lijken, er is wel degelijk een betekenisverschil. Hier en daar betekent ‘op sommige plaatsen’, her en der betekent juist ‘op allerlei plaatsen’. Neem de volgende zinnen:

1.	Er liggen hier en daar pepernoten in het lokaal.
2.	Er liggen heren der pepernoten in het lokaal.

In zin 2 gaat het (waarschijnlijk) om meer pepernoten dan in zin 1: ze kunnen echt óveral liggen, terwijl er in zin 1 maar op enkele plaatsen pepernoten liggen.

De oorspronkelijke betekenis van her en der is overigens ‘naar alle kanten’: her betekent ‘hierheen’ en der ‘daarheen’.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1400 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).