Onze Taal. Jaargang 78

[p. 318]

Duits voor en na ‘de val’
De talige resten van de Muur
Hans Beelen
Carl von Ossietzky Universität Oldenburg

De Duitse Muur, die twintig jaar geleden viel, scheidde niet alleen twee staten, maar ook twee talen. Wat waren de verschillen? En verdwenen die na de eenwording van de beide Duitslanden?

Met alle media-aandacht kan het u bijna niet ontgaan zijn: deze maand is het precies twintig jaar geleden dat de Muur viel - eerst symbolisch doordat de grenzen tussen Oost- en West-Duitsland werden opengesteld, maar daarna ook echt, toen hij werd gesloopt en de twee Duitslanden werden herenigd.

De Muur, die in 1961 zomaar midden in de stad Berlijn was neergezet, werd door de West-Duitsers gewoonweg ‘Mauer’ genoemd, ook in officiële regeringsverklaringen. Maar in Oost-Duitsland was dat wel anders. De correcte ambtelijke DDR-term luidde: der antifaschistische Schutzwall. Toen de laatste leider van de DDR, Erich Honecker, in 1989 plotseling het woord Mauer in de mond nam, was de verbazing dan ook groot. Het was een teken dat het einde van de tweedeling in zicht was.

■ Sogenannte DDR

Hoewel de Muur dus uit de jaren zestig stamt, bestond de tweedeling van Duitsland feitelijk al sinds 1945, toen het land door de geallieerden in verschillende bezette zones was ingedeeld. De splitsing werd in 1949 officieel bekrachtigd, toen in het westen de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) werd uitgeroepen, een parlementaire democratie naar westers model, en in het oosten de Duitse Democratische Republiek (DDR), een socialistische staat met een centraal geleide planeconomie. Die enorme verschillen tussen beide landen hadden natuurlijk gevolgen voor de taal, en dat werd al direct na de splitsing duidelijk. Omdat West-Duitsland weigerde de DDR officieel te erkennen, sprak de regering ervan liever van de ‘Ostzone’, ‘die sogenannte DDR’ of ze zette de afkorting tussen aanhalingstekens: de ‘DDR’.

■ Ideologische kreten

Niet alleen waren er in de naoorlogse taal van de BRD typische bondsrepubliek-neologismen te vinden als Bundespräsident (‘bondspresident’), Bundeskanzler (‘bondskanselier’) en Bundeswehr (het West-Duitse leger). Maar voor een belangrijk deel ook volgde de West-Duitse taal (net als het Nederlands) de gebeurtenissen die heel West-Europa in de ban hielden. Er waren de onrustige jaren zestig en zeventig, waarin woorden opkwamen als Demonstrationsrecht (‘het recht te demonstreren’) en Radikalenerlaβ (‘radicalenbesluit’, oftewel een beroepsverbod voor leden van een extreem-rechtse of-linkse partij).

En ook werd in West-Duitsland de invloed van het Engels steeds groter. Zo kwamen leenwoorden op als Hobby, Sex-Appeal, Team, Shorts, Fan, Bestseller, Party, Camping en Make-up.

Het Oost-Duits leek op het eerste gezicht doordrenkt van communistische retoriek. De media en de politiek werden bijvoorbeeld gedomineerd door ideologisch geladen kreten (en samenstellingen daarmee), zoals Volk, Staat, Norm, Kollektiv, Diktatur des Proletariats en Arbeite mit, plane mit, regiere mit.

Verder waren DDR-politiek en -media dol op formule-achtig taalgebruik en archaïsche woordvolgorde (ich erkläre... als eröffnet, unser aller Ziel, erhobenen Hauptes), aanspreekvormen als Genosse en Freund en verhullend taalgebruik. Zo werden traditioneel religieuze woorden vermeden: in plaats van Taufe (‘doop’) werden woorden gebruikt als Kindesweihe of Namensweihe (letterlijk iets als ‘kind- en naams(in)wijding’), en religieuze feesten die in de familiekring en in de kerken nog wel werden gevierd, werden verhullend aangeduid met Familienfeste.

■ Verbaasd

Door al die gezwollen en statische taal op tv hadden veel westerlingen het idee dat alle mensen in de DDR zo zouden spreken, en dat ze zich ook tegen vrienden en familie zouden uitdrukken in socialistische terminologie. Nu was het ook wel zo dat het alledaagse Oost-Duits een aantal Russische leenwoorden kende (zoals Natschalnik, Traktorist, Novator, Kombinat en Spartakiade) en leenvertalingen uit die taal (bijvoorbeeld Volkseigentum, Held der Arbeit en Arbeiter- und Bauernstaat). En natuurlijk hadden Oost-Duitsers ook specifieke woorden voor zaken die afwezig waren in West-Duitsland, zoals Vopo (‘Volkspolizist’), Textilkombinat (‘staatsconcern waarin de textiele bedrijfstak geheel is samengenomen’), Nationale Volksarmee (de naam van het Oost-Duitse leger) en Villa (in het algemeen-Duits ‘riant huis’; in het Oost-Duits ‘riant huis van een partijbons’). Maar West-Duitsers die naar de DDR reisden, waren vooral ook altijd verbaasd over het gewone alledaagse Duits dat er werd gesproken.

Dankzij die contacten van reizigers en door het ‘Westfernsehen’, dat nagenoeg overal in Oost-Duitsland te ontvangen was, raakten Engelse leenwoorden ondanks de officiële weerstand namelijk ook dáár bekend. En de Muur,

[p. 319]

die volgens de autoriteiten dus ‘antifascistische Schutzwall’ moest heten, werd in de Oost-Duitse volksmond net als in het Westen gewoon ‘Mauer’ genoemd. De verschillen waren in de dagelijkse praktijk dus veel kleiner dan ze via de officiële kanalen leken.

■ Ostalgie

Door de val van de Muur kwam er in 1989 een plotseling einde aan de DDR-staat, en daarmee aan een periode van ruim veertig jaar waarin de Duitse taal in tweeën was gesplitst.

In samenhang met de hereniging zijn een aantal nieuwe woorden in het Duits opgekomen, bijvoorbeeld het beruchte Abwicklung (een gedistantieerde aanduiding voor ‘de herorganisatie van de voormalige DDR’), Ostalgie (‘terugverlangen naar de DDR-tijd’), Sibirienzulage (‘toeslag voor West-Duitsers’) en Wendehals (‘draaihals’ eigenlijk een vogelnaam, maar vanaf 1989 ook een scheldwoord voor ‘opportunist’, met een knipoog naar Wende). Deze woorden hebben een tijdlang dienstgedaan, maar zijn minder frequent geworden en zullen wellicht ooit weer verdwijnen.

Voor de mensen in de ‘neue Bundeslander’, zoals de voormalige DDR nu wordt genoemd, was het na de Wende enorm wennen. De wereld van DDR-woorden was ingestort, en om mee te komen in de nieuwe staat, moesten ze razendsnel allerlei typisch West-Duitse woorden leren, al was het alleen maar om de formulieren te kunnen invullen. Het ging om politieke en ambtelijke termen (Arbeitslosengeld), maatschappelijke woorden (Sozialarbeit, Gesamtschule), modewoorden (Outfit, relaxen, Feeling), vreemde woorden (Know-how, Crashkurs, Countdown) en vaktermen op allerlei gebied. Ook was het wennen aan de vele afkortingswoorden, zoals Azubi (Auszubildende, ‘in opleiding’), Bafög (Bundesausbildungsförderungsgesetz, oftewel: ‘studiebeurs’) en Kita (Kindertagesstätte, ‘kleuterdagverblijf’). Deze talige aanpassing ging aanvankelijk gepaard met veel gemopper en onzekerheid, maar is al met al snel verlopen, temeer daar heel veel DDR-burgers naar de BRD-gebieden zijn verhuisd.

Er is een kleine groep van enkele honderden woorden overgebleven waar nog altijd een Oost-Westvariatie lijkt te bestaan. Bekende voorbeelden zijn:

West-Duits	Oost-Duits	betekenis
(Brat) Hähnchen	Broiler	‘gebraden kip’
Diskjockey	Diskosprecher	‘dj’
Jeans	Niethose	‘spijkerbroek’
Plastik	Plaste	‘plastic’
Zielsetzung	Zielstellung	‘doel(stelling)’
Vatertag	Herrentag	‘Vaderdag’

Ook in de jongerentaal is regionale Oost-Westvariatie aangetroffen:

West-Duits	Oost-Duits	betekenis
bärenstark	affenstark	‘heel goed’
voll abgehen	voll losgehen	‘goed op gang komen’
umhauen	wegfetzen	‘van je stuk brengen’
reinziehen	reindrehen	‘consumeren’

De afwijkingen díé er bestaan, kunnen dus iemands herkomst verraden, oftewel: ze kunnen als zogeheten sjibbolet fungeren. Als een vrouw van zichzelf zegt: ‘Ich bin Lehrer’, is ze met grote waarschijnlijkheid in de DDR opgegroeid. In West-Duitsland is hier de vrouwelijke vorm gebruikelijk: ‘Ich bin Lehrerin.’ En zo blijven de laatste talige resten van de Muur voortbestaan als regionale varianten van het Standaardduits.