Onze Taal. Jaargang 78

[p. 313]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Duitse dieren

? Waar komen de hoofdletters in d/Duitse h/Herder, d/Dobermann en a/Appenzeller s/Sennenhond?

! Juist zijn Duitse herder, dobermann (of dobermannpincher) en Appenzeller sennenhond. Hierbij spelen een paar spellingregels een rol, namelijk:

-	benamingen van dieren krijgen een kleine letter: poedel, roodborstje, herder;
-	uit het Duits overgenomen zelfstandige naamwoorden krijgen een kleine letter: einzelgänger, glühwein, spachtelputz;
-	een aardrijkskundig bijvoeglijk naamwoord behoudt zijn hoofdletter, ook in woordgroepen: Franse kaas, Mexicaanse griep, Zweedse klompen.

Dobermann krijgt dus om twee redenen een kleine letter: het is een diernaam én een Duits leenwoord. Dat geldt ook voor sennenhond, dat een halve vernederlandsing is van Sennenhund. Appenzeller is het bijvoeglijk naamwoord bij de naam Appenzell (een voormalig Zwitsers kanton) en krijgt daarom net als Duitse een hoofdletter.

Meerdere

? Keurt Onze Taal het germanisme meerdere nog steeds af?

! Nee, dat doen we al heel lang niet meer. De woordvorm meerdere bestaat al zeker sinds de zestiende eeuw; eerder werd hij meestal geschreven als meerre, wat weer een verbogen vorm was van meer. Het betekende oorspronkelijk ‘groter’ en ‘machtiger’ (denkaan tot meerdere eer en glorie, iemands meerdere zijn en meerderheid). Halverwege de negentiende eeuw kwam daar de betekenis ‘meer dan één’ bij, die is overgenomen van het Duitse mehrere.

Van oorsprong is dit gebruik van meerdere dus een germanisme, maar het is volledig ingeburgerd en heeft zijn bestaansrecht ruimschoots bewezen. De synoniemen verschillende en verscheidene zijn ook bruikbaar, maar kunnen ook een nadeel hebben; bijvoorbeeld dat je sterk aan onderlinge verschillen kunt denken (‘Ik heb verschillende brieven gestuurd’) en verscheidene kan verouderd overkomen.

Unheimisch/unheimlich

? ‘Er hing daar een unheimisch sfeertje.’ Of moet het unheimlich zijn?

! Beide woorden kunnen in het Nederlands gebruikt worden; ze staan allebei in de woordenboeken, met de betekenis ‘beklemmend, naargeestig, onheilspellend’. Unheimisch is het gebruikelijkst. Er wordt weleens bezwaar tegen dit woord gemaakt, omdat de gangbare Duitse vorm unheimlich is; unheimisch zou ‘fout Duits’ zijn.

Maar dat is niet helemaal waar. Unheimisch is wel degelijk een Duits woord, alleen is het in die taal vrijwel uitgestorven. Het Duits kende enkele eeuwen geleden zowel unheimisch als unheimlich, beide met de betekenis ‘vreemd, griezelig’. Unheimisch is in het Nederlands gekomen toen het in het Duits nog gangbaar was; na die tijd is het in die taal in onbruik geraakt ten gunste van unheimlich. Maar toen had unheimisch al een plaatsje verworven in het Nederlands, en dat is zo gebleven.

Ruhrgebied/Roergebied

? Mag je in plaats van Ruhrgebied ook Roergebied schrijven?

! Nee, alleen Ruhrgebied is juist. Het gebied is vernoemd naar de rivier de Ruhr, die in het Sauerland ontspringt en bij Duisburg de Rijn in stroomt. Van deze riviernaam bestaat geen vernederlandste vorm. Er bestaat wel een rivier die de Roer heet, maar de Duitse naam daarvan is Rur, zonder h, en die rivier loopt bovendien niet door het Ruhrgebied. De Roer is een zijrivier van de Maas en ligt wat zuidelijker en westelijker dan de Ruhr: hij ontspringt in de Hoge Venen (Oost-België), loopt door Duitsland en komt in de Maas uit bij - hoe kan het ook anders - Roermond.

Deelstaten

? Hebben alle Duitse deelstaten ook een Nederlandse naam?

! Nee, van de zestien Duitse deelstaten hebben er negen een Nederlandse naam. Dat zijn Beieren, Berlijn, Mecklenburg-Voor-Pommeren of Mecklenburg-Voor-pommeren, Nedersaksen, Noord-Rijnland-Westfalen of Noordrijn-Westfalen, Rijnland-Palts, Saksen, Saksen-Anhalt en Sleeswijk-Holstein. Bij de zeven overige deelstaten zijn de Nederlandse en de Duitse naam gelijk: Baden-Württemberg, Brandenburg, Bremen, Hamburg, Hessen, Saarland en Thüringen.

Omdat de Nederlandse en de Duitse namen behoorlijk veel op elkaar lijken (Saksen/Sachsen, Rijnland-Palts/Rheinland-Pfalz, etc), worden ze in de praktijk vaak door elkaar gebruikt; dat levert weinig verwarring op. Wel zijn Beieren en Berlijn zulke ingeburgerde namen dat Bayern en Berlin vrijwel nooit worden gebruikt; volgens de lijst Buitenlandse Aardrijkskundige Namen (BAN-lijst) van de Nederlandse Taalunie gaat dat ook op voor Nedersaksen versus Niedersachsen. Voor de overige namen geldt - ook volgens de BAN-lijst - dat ook de Duitse naam zeer gebruikelijk is. Iemand die enigszins Duits spreekt en over Duitsland schrijft, zal veelal de neiging hebben om ook de Duitse namen te gebruiken.

Veel Duitse deelstaten hebben ook een gangbare Nederlandse naam.

Über-

? Hoe kun je het voorvoegsel übergebruiken?

! De laatste jaren is über- erg populair geworden in het Nederlands, met name in wat ‘hipper’ taalgebruik. Het is een van de vele synoniemen van mega-, super-, kei-, loei-, rete-, etc. en betekent dus zoiets als ‘ontzettend, op-en-top’.

Het werd oorspronkelijk vooral voor bijvoeglijke naamwoorden gezet: übergeil, überleuk, übertof, etc. Maar het kan ook voor zelfstandige naamwoorden staan, met name voor persoonsaanduidingen; Van Dale noemt in het Jaarboektaal 2007, 2008 en 2009 bijvoorbeeld überbitch, überchick en het mooi rijmende überpuber (‘kind dat zich zeer puberaal gedraagt’).

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1400 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies. De Taaiadviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).