Onze Taal. Jaargang 78

[p. 286]

Nicoline van der Sijs
Etymologica
Van nederwiet tot afvinken: reacties etymologie-oproep

Het grote Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) is bijna klaar, maar de datering van sommige woorden kon nog wel wat scherper, vermoedden de samenstellers. Daarom werden de lezers van Onze Taal te hulp geroepen. Een overzicht van de vondsten, en een nieuwe vraag.

Onder het motto ‘Etymologie in uitvoering’ legde ik u in het juninummer van Onze Taal een aantal woorden voor met de vraag: kent u een oudere datering dan de onze? Bij de voorbereiding van het vierde en laatste deel van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands, dat eind dit jaar verschijnt, waren we namelijk gestuit op enkele woorden en uitdrukkingen die volgens ons al langer bestonden dan uit onze bronnen naar voren kwam. Het ging om nederwiet, vlizotrap, wok, tartaar, dat zit wel snor, skelter, vinkje, afvinken, aanvinken en tosti.

De vraag hoe oud nederwiet is, heeft verreweg de meeste reacties opgeleverd. Hierdoor kan de oudste datering in het etymologische woordenboek - 1981 - ruim een decennium vervroegd worden. De meeste inzenders noemden de naam van Koos Zwart als bedenker of verbreider van het woord. Koos Zwart was de zoon van minister Irene Vorrink en journalist Joop Zwart. Veel lezers herinnerden zich dat Koos Zwart, die net als zijn moeder voorstander was van legalisering van softdrugs, in het politieke VARA-radioprogramma In de Rooie Haan wekelijks de ‘beursberichten’ voorlas: de prijsschommelingen van hasj en wiet. Het voorlezen was ‘een soort persiflage op de financiële beursberichten’ (Paul Groenendijk) en klonk ‘net zo droog als destijds de waterstanden werden omgeroepen’ (J.D. van der Toorn). Jas van Driel verklaart: ‘Bij dit item las Koos Zwart in hoog tempo de op dat moment gangbare prijzen voor de diverse soorten hasj, kief en wiet voor. Het idee hiervan was dat mensen niet veel te veel zouden betalen op de toen nog volledig illegale markt. Dat was het toenmalige idee van “krities progressief” zijn. Die beursberichten omvatten termen als Zwarte Libanon, Rode Libanon, Pakistaanse, Marokkaanse etc.’ Diverse lezers memoreren dat Zwart de berichten steevast eindigde met: ‘en dan ten slotte nog onze nationale trots, de nederwiet’.

Twee personen claimen de bedenker te zijn van vlaflip.

■ Nederbeat

De eerste aflevering van In de Rooie Haan werd op 4 januari 1972 uitgezonden. Sommige inzenders wijzen er echter op dat Koos Zwart de term nederwiet al eerder gebruikte, en wel in het weekblad Hitweek (gepubliceerd vanaf 1965) of zijn opvolger Aloha (vanaf 1969). In Hitweek werd de term nederbiet (een alternatieve spelling voor nederbeat) gebruikt om popmuziek van Nederlandse makelij aan te duiden. De stap naar het neologisme nederwiet voor wiet van Nederlandse bodem was gemakkelijk gemaakt.

Het verlossende schriftelijke bewijsmateriaal is uiteindelijk geleverd door J. Tamminga, die schrijft: ‘Sinds 1970 ben ik in het bezit van Het oranje boekje voor gebruikers, van Jack. P. Veenstra en Herman Kluit, dat in datzelfde jaar is verschenen. Daarin komt op pag. 123 het woord nederwiet voor.’ (Zie de foto op de volgende bladzijde.)

■ Vlizotrap

Veel lezers zijn zo vriendelijk geweest om onder hun vli(e)zotrap te kijken naar de naam van de fabrikant en de datum van fabricage. De meeste trappen blijken gefabriceerd door de firma Frits Bode uit Breda. Helaas wordt nergens de datum van fabricage vermeld. Daarvoor hebben de lezers dan ook ruimschoots uit hun geheugen geput; er worden vli(e)zotrappen genoemd uit de jaren 1950, uit 1948, uit misschien 1934, en ‘heel misschien jaren 1930’. Architect Joh. Goudeau uit Wassenaar leverde als enige verifieerbare informatie: hij citeert het op 24 april jongstleden verschenen Vademecum historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur van Piet Bot, waar op pagina 233 het lemma ‘vlizo trap’ staat, met als tekst: ‘Sinds 1938 werd de vlizotrap voor het beter bereikbaar maken van vliering of zolder (vandaar de naam Vlizo) gemaakt door Frits Bode Mechanische Bouwmaterialen N.V te Breda.’ MaartenJan Hoekstra heeft het nageslagen in het Vakblad van de bouwbedrijven, waar in 1939, nr. 12 (20 maart) op de pagina's 140 en 142 sprake is van het nieuwe product ‘de Vliezo schuiftrap’ van de firma Bode. Daarmee is onze datering van 1953 dus teruggebracht tot 1938.

De wok wordt in de eerste druk van het Groot Indonesisch kookboek van Bep Vuyk uit 1973 niet genoemd (wel de wadjan), aldus haar vroegere overbuurman Ben Bal. Maar Wies Visscher heeft wok in datzelfde jaar 1973 wel gevonden, namelijk in de Spectrum recepten encyclopedie. Waarmee onze datering van 1977 met een luttele vier jaar is verbeterd.

Van het woord tartaar, door ons in 1931 aangetroffen, kon niemand een oudere datering geven. Wel vond Gert Eldering een eerdere vindplaats van de voorloper ervan, biefstuk à la Ta(r)tare. Verder schreven enkele inzenders ons dat het woord vernoemd is naar de Tartaren vanwege hun ‘bereidingswijze’ van het vlees; die etymologie is echter een mythe, zoals in het EWN uiteengezet wordt (enigszins verkort):

[p. 287]

Het woord nederwiet komt voor in Het oranje boekje voor gebruikers van Jack. P. Veenstra en Herman Kluit uit 1970.

tartaar zn. ‘gerecht van fijngesneden rauw vlees of rauwe vis’
Nnl. tartaar ‘gehakte biefstuk’ in rauw gehakt... ook wel genoemd tartaar (door hoogere standen) [1931; Groene Amsterdammer].
Verkorting van (biefstuk) à la Tartare ‘rundertartaar’ [1926; Leidsch Dagblad], eerder al biefstuk à la Tatare ‘id.’ [1910; Leidsch Dagblad] en à la Tatare bereid vleesch [1908; Leidsch Dagblad].
Verdere herkomst onduidelijk. Frans à la tartare, letterlijk ‘op zijn Tartaars’, verwijzend naar de naam van het volk der Tartaren, is alleen gebruikelijk met betrekking tot een soort gekruide saus op basis van mayonaise: sauce à la tartare [1845; FEW]; een vleesgerecht met dergelijke naam is in het Frans veel jonger: steak tartare ‘tartaar’ [1963; FEW]. Volgens FEW zijn deze gerechtnamen fantasievormen en is de keuze voor de volksnaam Tartaren dus vrij willekeurig. Het zeer wijd verbreide geloof dat de Tartaren, een nomadenvolk, met lappen vlees onder hun zadel reden om die mals te maken en zo rauw te kunnen nuttigen, moet niet al te serieus worden genomen.

■ Snor

De overige vragen hebben minder concrete resultaten opgeleverd. Zo zijn voor de uitdrukking dat zit wel snor (‘dat zit wel goed’) geen vermeldingen genoemd die ouder zijn dan de door ons al gevonden vermelding in 1948. Wél heeft S. de Grauw uit Dordrecht een suggestie voor de etymologie van het woord, namelijk dat het teruggaat op sonoor ‘helderklinkend’. Het wegvallen van de eerste klinker is dan vergelijkbaar met de ontwikkeling van bijvoorbeeld kraal en krant, die teruggaan op oudere vormen koraal en courant. Ook de betekenisverandering is nog wel denkbaar, maar helaas is er nergens een spoor te vinden van een oudere uitdrukking met sonoor. Vooralsnog blijft de uitdrukking dat zit wel snor dan ook zonder overtuigende etymologie.

Voor skelter zijn geen bruikbare gegevens (dat wil zeggen: schriftelijke bewijsplaatsen) binnengekomen. Vink(je), uit 1960, en tosti, uit 1963, zijn niet definitief vervroegd, hoewel het wel waarschijnlijk is dat ze iets ouder zijn, blijkens de herinnering van lezers. Zo schrijft Adri Nijsen dat zij in 1960 vele tosti's at in Utrecht, in een aparte afdeling van hotel Smits op de hoek Vredenburg-Lange Viestraat. En Frans Moene leerde de woorden vinkje en afgevinkt al toen hij in 1954 bij de accountantsdienst van de gemeente Amsterdam ging werken. Voor de herkomst van vinkje doet Loek Schueler een interessante suggestie: ‘In mijn middelbareschooltijd in de jaren vijftig van de vorige eeuw werden de werkstukken die wij moesten inleveren na correctie door de leraar geretourneerd met daaronder: “Vu”, het Franse “gezien”. En in mijn herinnering soms ook alleen een V.’ Het is zeker mogelijk dat het vinkje een verkorting is van vu, maar er is aanvullend bewijs voor nodig. Ik hoor het graag als lezers dit kunnen bevestigen.

■ Vlaflip

En dan rest er nog één nieuwe vraag. Twee personen claimen de bedenker te zijn van vlaflip: mevrouw Reuvers-Ulijn uit Oss en reclamemaker Paul Mertz. Het (verkorte) lemma vlaflip luidt in het EWN voorlopig:

vlaflip zn. ‘zuivelgerecht’
Nnl. VLA-FLIP aanbevolen door A. 't Hoen [1963; Leeuwarder Courant], Maak 'n vla-flip [1967; Reclame-arsenaal].
Bedachte fantasienaam met als eerste lid → vla. Het woord kreeg landelijke bekendheid door reclamecampagnes van het Nederlands Zuivelbureau vanaf 1963. Wie de naam heeft bedacht is onzeker. Veelgenoemd wordt mevrouw Reuvers-Ulijn uit Oss, wier echtgenoot bij zuivelfabriek Campina werkte en het idee van zijn vrouw met naam en al bij zijn werkgever introduceerde (Volkskrant 14-2-1998). Reclamemaker Paul Mertz, die toen medewerker was van het reclamebureau Prad, dat de promotie voor het Nederlands Zuivelbureau behartigde, beweert echter (Volkskrant 7-2-1998) dat hij het ‘uit het niets’ heeft verzonnen tijdens een overleg over de reclamecampagnes van het Nederlands Zuivelbureau. Waarschijnlijk is de bedenker beïnvloed door het Amerikaans-Engelse woord flip ‘soort advocaat’, dat ook in het Nederlands als leenwoord bekend was [1961; Van Dale]. Het woord kan dan ook best door verschillende personen op min of meer hetzelfde moment zijn bedacht.

Als er lezers zijn die bewijzen kennen voor de een dan wel de ander als bedenker, dan vernemen wij dat graag.

En dan tot slot de inzender die een gratis exemplaar van het vierde deel van het EWN zal ontvangen; het lot is gevallen op Jaap Koolstra uit Amsterdam.

Alle lezers die reageerden: hartelijk dank.

Tekens en afkortingen

In de lemma's (woordenboekartikelen) van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) wordt tussen vierkante haken de datering van het eerste voorkomen vermeld, en de bron ervan.

Gebruikte afkortingen:

FEW = W. von Wartburg (1922-2003), Französisches Etymologisches Wörterbuch, Bonn/Basel

Nnl. = Nieuwnederlands

zn. = zelfstandig naamwoord