Onze Taal. Jaargang 78

[p. 269]

De ij is één letter
J.W. van Wingen

In de mei-aflevering van de rubriek ‘Hom of kuit’ komt de vraag aan de orde of de Nederlandse ij voortaan beter als één letter gezien kan worden. Hieruit zou misschien de indruk kunnen ontstaan dat het hier een open kwestie betreft. Dat is echter niet zo, want in 1993 publiceerde het ministerie van Binnenlandse Zaken het handboek Normen voor de elektronische uitwisseling van persoonsgegevens, Deel 5, Tekensets. Daarin bevindt zich Bijlage 2, ‘Regels voor het gebruik van de ij’ (zie hieronder). Deze zijn het resultaat van een discussie in de Nederlandse Commissie Codering van Schrifttekens, die toen ook fungeerde als normcommissie van het Nederlands Normalisatie-Instituut. Op voorstel van de vertegenwoordiger van de Sociale Verzekeringsbank is toen besloten de ij altijd als twéé letters te coderen. Deze afspraak is later ook verankerd in de Nederlandse Norm NEN 1888, ‘Algemene Persoonsgegevens, Definities, tekensets en uitwisselingsformats’, waarin het gebruik van de ij als een enkele letter is verboden.

Overigens is de lijst van alle letters, vereist voor het Nederlands, vastgelegd in de Europese norm ETSI ES 202 130 uit 2003. Het is helaas nog steeds zo dat in taalkringen het bestaan van normen en standaarden (Nederlands, Europees of internationaal) veelal wordt genegeerd. Maar de software-industrie, die internationaal is, houdt zich er strikt aan en maakt aldus invoering van ‘aardige ideetjes’ technisch onmogelijk. Internationale standaarden veranderen is buitengewoon moeilijk en dat is maar goed ook, want met de gevolgen ervan zijn enorme bedragen gemoeid.

‘In verticaal geschreven woorden staat IJ horizontaal, als ware het een enkele letter.’ Maar in de praktijk niet altijd.
Foto: Onze Taal

Regels voor het gebruik van de ij volgens het ministerie van Binnenlandse Zaken

Het gesproken Nederlands beschikt over een klank die hetzij als ‘ij’ (lange IJ) dan wel als ‘ei’ (korte IJ) wordt geschreven. De wijze van spelling is betekenisonderscheidend (lijden vs. leiden). Door velen wordt de IJ aangevoeld als een enkele klinker (wat fonetisch niet juist is). Dit heeft bevorderd dat voor de geschreven lange IJ bijzondere regels in zwang zijn gekomen. Bij automatisering moeten deze zoveel als mogelijk worden gerespecteerd, ook als die uniek in de wereld blijken te zijn.

Sommige internationale normen voor character coding vatten de lange IJ op als een ligatuur en coderen deze als een enkele letter (ISO/IEC 6937 en ISO/IEC 10646). Andere (ISO/IEC 646, ISO/IEC 8859) geven slechts de mogelijkheid twee losse letters (digraaf) te coderen. Teneinde onnodige verwarring tussen gelijk gespelde, maar verschillend gecodeerde woorden in eenzelfde bestand te voorkomen, en eenduidigheid van identificatie te bevorderen, zijn vaste regels noodzakelijk.

Regel

Bij opneming van persoonsnamen of geografische aanduidingen in bestanden, dient de lange IJ als TWEE afzonderlijke letters te worden gecodeerd.

Opmerkingen

Hoewel door deze regel de IJ wordt aangemerkt als digraaf, verliezen daarmee de volgende ingeburgerde gebruiksregels niet hun geldigheid:

1.	De IJ wordt nooit afgebroken tussen I en J.
2.	Bij het aangeven van nadruk wordt een acuut accent geplaatst op de i, niet op de j.
3.	Staan de I en de J aan het begin van een woord dat met een hoofdletter moet beginnen, dan worden beide als een hoofdletter geschreven.
4.	Bij alfabetisering kan worden gekozen tussen twee regels: a. I en J worden behandeld als twee onafhankelijke letters en samen voorkomend dus geplaatst tussen li en Ik in. (woordenboeken) b. IJ wordt beschouwd als equivalent van de Y; bij overigens verder gelijke woorden gaat IJ aan Y vooraf. (bv. IJpma, Ypma) (lijsten van namen en plaatsen)
5.	Bij afkorting van een voornaam worden I en J beide behouden. (IJsbrand Eises Ypma → IJ. E. Ypma)
6.	In verticaal geschreven woorden, zoals voorkomt in uithangborden en in kruiswoordraadsels, staat IJ horizontaal, als ware het een enkele letter.
7.	Er zijn gevallen waarin de opeenvolging van I en J geen IJ betekent en toepassingen van automatisering een verkeerd resultaat zouden opleveren. Men kan dit voorkomen door het plaatsen van een streepje (plooi-jurk, Mooi-Japiksteeg) of door het signaleren als een bastaardwoord (bijouteriekastje).

De volgende gevallen worden voorts niet beschouwd als een inbreuk op de regel.

8.	Bij het opmaken van een tekst kunnen I en J zo dicht opeen staan als typografisch wenselijk wordt geacht, ook als dit ‘kerning’ inhoudt.
9.	Gebruik van een enkele toets voor de ij op een schrijfmachine is toelaatbaar als dit consistent gebeurt en geen codering inhoudt.
10.	Een tijdelijke codering van de IJ als een enkel symbool tijdens tekstverwerking is toelaatbaar.