Onze Taal. Jaargang 78

[p. 172]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Omval

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

De Omval in 1645, gezien door Rembrandt van Rijn.

De Omval nu.
Foto: Wikimedia

Omval komt als ‘naam op de kaart’ maar heel zelden voor. Toch is hij over de hele wereld bekend geworden. Hoe dat komt? Door Rembrandt. In 1645 maakte hij een ets genaamd De Omval, op een plek buiten Amsterdam die toen nog heel landelijk was. Als Rembrandt er nu zou terugkomen, zou hij er niets meer van herkennen: overal zijn kantoorkolossen verrezen. Zoals de Breitnertoren en - vast niet toevallig - de Rembrandttoren.

Amsterdam is niet de enige plaats met een straat die Omval heet, ook Alkmaar heeft er eentje. Wat moet deze naam betekenen? Daarover circuleren verschillende opvattingen.

De Amsterdamse Omval is genoemd naar een stuk grond aan de Amstel, precies op de plaats waar de rivier een scherpe bocht maakt. De gedachte is dan ook geopperd dat omval een ‘Oud Nederlands woord [zou zijn geweest], dat “scherpe bocht” betekende’ (J.A. Wiersma, De naam van onze straat, 1987). Deze gedachte lijkt te worden bevestigd in Alkmaar, waar de Ringvaart en het Noordhollands Kanaal een scherpe hoek maken. Het probleem is echter dat die betekenis ‘scherpe bocht’ in geen enkel historisch woordenboek vermeld staat.

■ Bouwval

Een tweede verklaring houdt óók verband met de rivierbocht, zij het alleen indirect. In het boek Het XYZ van Amsterdam schrijft J. Kruizinga (1995): ‘De naam schijnt afgeleid te zijn van het feit dat de zeilschippers in deze scherpe bocht het zeil moesten wenden, moesten laten “omvallen”.’ Maar ook over omvallende zeilen zwijgen de woordenboeken.

Waarschijnlijk moeten we de oplossing dan ook in een heel andere richting zoeken. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) mag het woord omval dan niet kennen als ‘rivierbocht’ of ‘het omgooien van de zeilen’, het weet wel te melden dat omval een oud woord was voor een bouwval, een ruïne. Het WNT gaat daarbij af op een mededeling van de zeventiende-eeuwse schrijver Wigardus à Winschooten, die in zijn boek Seeman (1681) meldde dat het werkwoord omvallen kon slaan op ‘een huis, dat onder de voet valt, (...) en van sulk een voorval werd de plaats buiten Amsterdam aan den Amstel den omval genaamd’. Ter verduidelijking: onder de voet vallen was vroeger een uitdrukking voor ‘op de grond neervallen’. Wanneer die ruïne voor het laatst bij de Amstel te zien is geweest, is niet bekend. Heeft Rembrandt er nog iets van gezien? We kunnen er alleen naar gissen.

De gedachte dat een omval een ruïne moet zijn geweest, wordt van verscheidene kanten bevestigd. Zo heeft Haarlem een steeg met de naam Omvalspoort. In het boek Haarlemsche straatnamen (1916) zegt W.P.J. Overmeer dat deze naam herinnert aan een puinhoop of de plaats waar een gebouw heeft gestaan, al acht hij het ook mogelijk dat hier een húís heeft gestaan dat zo heette - maar in dat geval kan het huis natuurlijk best naar een ruïne genóémd zijn geweest.

■ Klunen

Er zijn nog meer aanwijzingen dat we bij Omval inderdaad aan een ruïne moeten denken. In Groningen en Friesland liggen twee dorpen met de naam Valom respectievelijk De Valom. Valom betekent volgens het WNT hetzelfde als omval; het woordenboek geeft als omschrijving: ‘bouwvallig huis of gebouw’. De Friese naamkundige Karel Gildemacher (Friese plaatsnamen, 2008) sluit zich hierbij aan: ‘Waarschijnlijk is de buurtschap vernoemd naar een bouwvallig gebouw dat gemakkelijk omvalt.’

Harde bewijzen hebben we al met al niet. Maar het idee dat een omval een scherpe bocht in een water was, kunnen we waarschijnlijk naar de prullenbak verwijzen. Want noch de Omvalspoort (Haarlem), noch de Friese en Groningse plaatsjes Valom liggen aan een scherpe bocht van een vaarwater.

Inmiddels lijkt het op vechten tegen de bierkaai als je misvattingen over de naam Omval zou willen bestrijden. Want in de internetencyclopedie Wikipedia wordt nu de opvatting verkondigd dat het in het Friese dorp Valom zou gaan om een overtoom (een constructie om een schip over land van de ene vaarweg in de andere te trekken) - het schip werd als het ware gekluund. Maar ook deze betekenis van omval wordt niet door de woordenboeken bevestigd. Er is trouwens maar één vaarwater in De Valom, en dat is de Valomstervaart. Te klunen viel er dus niet veel.