Onze Taal. Jaargang 78

[p. 166]

Nicoline van der Sijs
Etymologica
Etymologie in uitvoering

Eind dit jaar verschijnt het vierde en laatste deel van het grote Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN). Het zou mooi zijn als voor die tijd enkele dateringsproblemen konden worden opgelost. EWN-hoofdredacteur Nicoline van der Sijs hoopt dat de lezers van Onze Taal daar weer bij helpen.

Wie de etymologie van een woord nagaat, is altijd de meeste tijd kwijt met het vinden van het eerste voorkomen ervan. Bij het samenstellen van het grote Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) besteden wij daar veel aandacht aan omdat dit eerste voorkomen het beginpunt vormt van waaraf de geschiedenis van een woord in het Nederlands beschreven kan worden. De oudste vorm en de oudste betekenis kunnen een belangrijke aanwijzing geven voor de herkomst van een woord.

Maar soms is het lastig om hier precies de vinger achter te krijgen. Zo zijn er recente woorden die in de herinnering van de EWN-redacteuren ouder zijn dan de gevonden eerste datering. Twee jaar geleden, bij de voorbereiding van deel drie, kampten we met hetzelfde probleem, en toen hadden we veel aan de reacties van Onze Taal-lezers. Vandaar dat we ook nu weer graag uw hulp inroepen.

■ Nederwiet

Gezocht: de oudste vermelding van nederwiet.

Het moeilijkst te dateren zijn woorden uit de spreektaal, omdat deze vaak pas laat zijn opgeschreven terwijl ze dan al wel geruime tijd in het spraakgebruik voorkomen. Zo vragen wij ons af of er lezers zijn die in hun jeugd nederwiet hebben gerookt (wij vermelden dit onder het trefwoord wiet), en daarvan - het is misschien een rare vraag, maar toch - een gedateerde foto of een dagboekje of iets dergelijks als schriftelijk bewijsstuk kunnen overleggen. De oudste dateringen die lemmaschrijver Jan Luif tot nu toe heeft gevonden, komen allebei uit 1981. Het is de titel van een nummer van Doe Maar op hun lp Skunk (verschenen in maart van dat jaar), en het komt voor in Battus' Opperlandse taal- & letterkunde uit 1981. Vooral dat laatste doet vermoeden dat het woord al eerder bestond. Oudere vindplaatsen dan Riemer Reinsma's Signalement van nieuwe woorden (1975) voor weed (1962) en wiet (1968) zijn ook welkom, maar die dateringen lijken al tamelijk scherp.

Voor het antwoord op de volgende vraag is onze hoop vooral gevestigd op ex-militairen of gewezen dienstplichtigen. Het gaat om de uitdrukking dat zit wel snor. Bureauredacteur Jeroen Balkenende heeft tot nu toe het volgende gevonden (ik geef de gegevens in iets vereenvoudigde vorm):

snor bw. ‘in orde’
Nnl. dat zit wel snor ‘dat zit wel goed, dat is of komt wel in orde’ [1948, Gelderlander; 1955, Leeuwarder Courant, dat zit (wel) snor ‘in scholierentaal en volkst[aal], dat zit wel goed; dat is goed bekeken’
[1961; Van Dale].
Herkomst onbekend. De oudste twee bewijsplaatsen lijken uit de soldatentaal afkomstig te zijn. Het Etymologisch woordenboek van Van Dale identificeert snor in deze uitdrukking met snor ‘haar op de bovenlip’ en vergelijkt de uitdrukking met dat heeft ponum ‘dat ziet er goed uit’, van ponum ‘gezicht’, maar voor deze aanname bestaat geen bewijsmateriaal.

We zijn niet alleen benieuwd naar oudere vindplaatsen, maar ook naar voorgangers of varianten van de uitdrukking, die wellicht iets zeggen over de herkomst ervan. Gaat de uitdrukking misschien terug op iets als: ‘De Snor (de generaal of officier met de snor) zegt het, dus het zit wel goed’? Kortom: we zitten te springen om persoonlijke getuigenissen uit de ontstaansperiode van de uitdrukking.

■ Tosti

De precieze datering van woorden die in de twintigste eeuw zijn gevormd of geleend, is problematisch omdat het aantal bronnen uit deze periode zó groot is dat ze onmogelijk allemaal geraadpleegd kunnen worden. Bovendien komen er dagelijks nieuwe bronnen bij. Toen eind jaren tachtig van de vorige eeuw de eerste lemma's van het EWN werden geschreven, waren er nog nauwelijks digitale bronnen beschikbaar: het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) bestond alleen nog als papieren uitgave en internet als wereldwijd netwerk was nog niet uitgevonden. Men kon slechts dromen van een digitale catalogus van boeken en artikelen (Picarta), een Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl) of een digitale krantenbank met historische kranten zoals die van de

[p. 167]

Koninklijke Bibliotheek. Inmiddels zijn al deze dromen realiteit geworden, en vormen zij slechts een deel van de beschikbare digitale informatie. De redacteuren genieten uiteraard van deze overdaad, maar krijgen ook last van informatiestress. Ook hierbij kunnen de lezers helpen. Zo zijn er vast wel thuiskoks, culinaire deskundigen of lekkerbekken onder u die ons iets wijzer kunnen maken over de datering van tosti. Wij komen niet verder dan 1963:

tosti zn. ‘geroosterde sandwich’ Nnl. tosti ‘geroosterde sandwich’ in Tosti is de Italiaanse benaming voor een sandwich van geroosterd brood [1963; Leeuwarder Courant, U kunt hier o.a. bal gehakt, soep, uitsmijters, ..., kaas en tosties krijgen [1967; Reinsma 1975].
Ontleend aan Italiaans tosti (mv.) ‘paar geroosterde sneden brood met beleg ertussen’ [1961; DELI], een betekenisuitbreiding van ‘geroosterde sneden brood’ [1796; DELI], een veritaliaanste, volgens Klajn (1972) in het bijzonder Toscaanse meervoudsvorm bij het Engelse leenwoord toast ‘geroosterde snede brood’.

Een oudere datering kan wellicht ook een aanwijzing geven over hoe en wanneer dit gerecht de Nederlandse keuken is binnengekomen. Geen van de ons omringende talen (Duits, Frans, Engels) kent dit woord, en ook in het Italiaans is het niet algemeen gebruikelijk. Is de Italiaanse naam misschien voor het eerst gebruikt door een handige cafébaas die inspeelde op de populariteit die Italiaanse gerechten in de jaren zestig van de vorige eeuw in Nederland verkregen? Wie weet meer?

De Groene Amsterdammer schrijft in 1931 voorzover nu bekend als eerste over tartaar; er is dan sprake van ‘rauw gehakt (...) ook wel genoemd tartaar (door hoogere standen)’. Kan iemand uit die hogere standen (iemand anders mag ook) dit bevestigen, of een oudere datering leveren?

En wie kan het eerste voorkomen van wok verbeteren? De medewerkers aan het EWN komen niet verder dan 1977: op 1 september van dat jaar staat in de Soester Courant in een advertentie voor een boek over Chinese kookkunst: Smullen uit de ‘wok’ of ‘wadjan’. Bent u het woord al eerder in een recept of kookboek tegengekomen?

Tekens en afkortingen

In het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) wordt tussen vierkante haken de datering van het eerste voorkomen vermeld, en de bron ervan.

Gebruikte afkortingen:

bw. = bijwoord

DELI = M. Cortelazzo en P. Zolli (1984-1991) Dizionario etimologico della lingua italiana

Klajn = I. Klajn (1972), Influssi inglesi nella lingua italiana

Nnl. = Nieuwnederlands

Reinsma = Riemer Reinsma, Signalement van nieuwe woorden (1975)

zn. = zelfstandig naamwoord

■ Vlizotrap

Termen die uit vaktaal of gespecialiseerde taal afkomstig zijn, zijn voor leken vaak moeilijk te dateren. Zo zijn wij benieuwd of er mensen zijn die ons meer kunnen vertellen over de datering en herkomst van het woord vlizotrap. De oudste vindplaats is De Gelderlander uit 1953: ‘een behoorlijke vliering, welke men via een vliezo-trap met handig beweegbare constructie kan bereiken’. Oorspronkelijk was het een merknaam, die gespeld werd als Vliezo-trap, gevormd uit de eerste lettergrepen van de woorden vliering, zolder en trap. Al in de jaren zestig is het woord een soortnaam geworden. Dan verschijnt ook de spelling met i in plaats van ie; dit is inmiddels de gangbare spelling. Onze oudste datering komt uit de Leeuwarder Courant uit 1967: ‘vliering met vlizotrap’. Is het iemand bekend wanneer en door wie de eerste Vliezo-trappen zijn gemaakt? Zouden bezitters van een huis uit de jaren veertig of vijftig eens willen kijken welke naam er op hun vlizotrap staat, en of er een fabrikant wordt vermeld?

Wij zouden ook graag meer informatie hebben over de woorden vinkje, afvinken en aanvinken. Onze oudste bron van vink als tekentje is een nummer van Onze Taal uit 1960, maar we vragen ons af of er eerdere dateringen zijn. Ook zijn we benieuwd naar het benoemingsmotief. Voorlopig zegt het EWN:

Hoe oud is het woord tosti?

vinkje zn. ‘V-vormig tekentje’ Nnl. de speelse en rake term vink voor de V-vormige controletekens [1960; Onze Taal], vinkje ‘V-vormig tekentje waarmee men een gecontroleerde post merkt’ [1976; Van Dale]. Genoemd naar de vogel vink. Het schrijven van een V-teken als markering van een gecontroleerde post is ongetwijfeld ouder. Hoe, waar en wanneer de term vinkje en de bijbehorende werkwoorden afvinken [1960] en aanvinken zijn ingevoerd, is onbekend. De beginletter van deze vogelnaam, het feit dat vinken relatief kleine vogels zijn en dat een minimalistische tekening van een vogel eveneens de vorm van een V heeft, zullen misschien een rol hebben gespeeld. Grote bekendheid kreeg het woord met zijn afleidingen vooral m.b.t. het kiezen van instellingen in computerprogramma's, waarbij men opties kan aanvinken of uitvinken door het plaatsen van een vinkje.

De laatste vraag gaat over de oudste datering van skelter. Het Winkler Prins jaarboek uit 1959 omschreef dit woord als: ‘éénpersoons bijzonder klein en licht motorvoertuigje, meestal van stalen buis en voorzien van een bromfietsmotor, bedoeld om als “gemotoriseerde zeepkist” door de jeugd voor wedstrijden te worden gebruikt’. Zo'n wagentje heet nu meestal kart, terwijl skelter wordt gebruikt voor een motorloze skelter als kinderspeelgoed, een trapauto. Die betekenis heeft lemmaschrijver Jan van den Berg voor het eerst gevonden in 1960 in de Leeuwarder Courant. De herkomst van het woord skelter is niet zeker. Misschien gaat het terug op het Amerikaans-Engelse werkwoord to skelter (‘zich snel en onbesuisd voortbewegen’). Volgens het Winkler Prins jaarboek is skelter daarentegen een afleiding van skeleton car (‘licht wagentje, racewagentje’). Zeker is dat skelter niet voorkomt in het Frans of Duits, maar en dat is belangrijker - als voertuignaam lijkt het ook in het Engels onbekend. Om uit te kunnen maken wat de herkomst van het woord is, zijn we dus dringend verlegen om oudere vindplaatsen, bij voorkeur met aanvullende informatie over de herkomst van het woord.

Wij hopen weer op massale reacties, zodat wij de laatste details in de tekst van het vierde deel kunnen aanvullen. Onder de inzenders wordt een exemplaar van het vierde deel van het EWN verloot.