Onze Taal. Jaargang 78

[p. 168]

Weg met zorg!
Berthold van Maris

Of het nu gaat om een gebroken been of stoppen met roken: alles heet tegenwoordig maar ‘zorg’. Iemand met verstand van zaken zou dat nooit zo bedacht hebben.

Illustratie: Ronald Slabbers

Als er op tv wordt gesproken over ‘zorg’, kun je erop wachten dat het zal gaan over ‘de problemen in de zorg’. Die combinatie van woorden - probleem en zorg - daar is iets geks mee. Zorg is een overkoepelende term voor ‘de gezondheidszorg, de verpleging en de verzorging van mensen die om wat voor reden dan ook niet voor zichzelf kunnen zorgen’. Voor een heleboel verschillende dingen dus. Maar het woord zorg heeft ook een heel andere, heel alledaagse betekenis: die van ‘ongerustheid, bezorgdheid’. En díé betekenis valt min of meer samen met de betekenis van het woord problemen. Wie problemen heeft, heeft zorgen.

Het is uit empirisch onderzoek bekend dat als een woord met meerdere betekenissen in één betekenis gebruikt wordt, alle andere betekenissen ook licht worden geactiveerd in de hersenen. Die andere betekenissen spreken onbewust een woordje mee. Als problemen en zorg zo dicht bij elkaar staan, roept dat dus op verschillende manieren een zorgelijk gevoel op: omdat zorg zelf die zorgelijke betekenis kan hebben, en ook omdat er over de zorg zo vaak in zorgelijke termen gepraat wordt. Maar dat is niet het enige probleem van zorg.

■ Verstandelijk gehandicapten

Vroeger kwam zorg alleen voor in goed gezelschap: er werd altijd een ander woord aan vastgeplakt dat duidelijk maakte om wat voor soort zorg het precies ging - waardoor het allemaal mooi concreet werd: gezondheidszorg, bejaardenzorg, gehandicaptenzorg, verslavingszorg, gezinszorg, kraamzorg, medische zorg, enz.

Prachtige woorden, niets mis mee. Het eerste deel van de samenstelling geeft het geheel kleur. Haal je het eerste deel weg - zoals nu steeds vaker gebeurt -, dan hou je alleen maar een kleurloos dingetje over: zorg.

Uit dit kale gebruik van het woord zorg zijn de afgelopen tien jaar overigens weer een heleboel andere samenstellingen ontstaan, waarin zorg niet het tweede, maar het eerste lid is: zorgsector, zorgbemiddelaar, zorgkantoor, zorgverzekering, zorgverlener, zorgmanager, zorginstelling, zorgvoorziening, zorgstelsel, zorgtoeslag, zorgaanbieder, zorgautoriteit, zorgconsulent, zorggebouw, zorgwoning, zorgboerderij, zorgvraag, zorgaanbod, zorgbeleid, zorgbedrijf, zorgbranche, zorgconglomeraat, enz.

Hoe vaag dat element zorg in al deze samenstellingen is, kun je zien als je bijvoorbeeld de woorden zorgverzekering en zorgboerderij met elkaar vergelijkt. De zorg waar de zorgverzekering je voor verzekert (medische zorg) heeft niets te maken met de zorg die op een zorgboerderij geleverd wordt: daar worden verstandelijk gehandicapten nuttig beziggehouden.

■ Slechte naam

De ontwikkeling in de morfologie (woordvorming) rondom zorg is dus: van puntjepuntje-zorg naar zorg-dinges. Terwijl de puntjepuntje-zorg-woorden aangeven wát voor zorg er geleverd wordt, verwijzen de meeste zorg-dingeswoorden alleen maar naar hóé die zorg georganiseerd is: een ingewikkeld systeem, dat ‘het zorgstelsel’ wordt genoemd of ook wel kortweg ‘de zorg’. De trend is dus: woorden over de concrete inhoud van de zorg worden minder belangrijk, maar er is een sterke toename van woorden over hoe het allemaal organisatorisch in elkaar steekt - een mooi voorbeeld van hoe een maatschappelijke ontwikkeling doorwerkt in de woordvorming.

Het woord zorg voelt zich vooral thuis in een bureaucratische context. Er is blijkbaar een verlangen om al die heel verschillende dingen - dokters, ziekenhuizen, inrichtingen - onder één noemer te brengen. Dat zal te maken hebben met het recente beleid om ‘de marktwerking in de zorg’ te vergroten. Daarnaast was er natuurlijk de fameuze ‘herziening van het zorgstelsel’.

Toen een paar jaar geleden het onderscheid tussen ziekenfonds en particuliere ziektekostenverzekering kwam te vervallen, moest de nieuwe situatie met een nieuw woord beklonken worden. Zo werd zorgverzekering geboren. Een slechte naam voor een verzekering die gewoon nog steeds een verzekering voor médische zorg is, en niet voor zorg in het algemeen. De oude benaming ziektekostenverzekering dekte de lading veel beter.

■Obama

Opmerkelijk in dit verband is ook: als we het over het buitenland hebben, gebruiken we nog altijd wél liever de term gezondheidszorg. Over Obama zeggen we dat hij ‘de gezondheidszorg’ wil hervormen, en over een arm land zeggen we dat ‘de gezondheidszorg’ daar slecht geregeld is. Zorg is dus alleen een term voor de Nederlandse situatie (en in toenemende mate de Vlaamse).

Het woord zorg is bureaucratisch, zorgelijk, kaal en vaag. Een reclamebureau zou dit nooit zo bedacht hebben. Het komt duidelijk uit de koker van beleidsmakers en politici. Kunnen we het niet zo snel mogelijk weer afschaffen? Ik hoor dat prachtige woord gezondheidszorg te weinig. En ik begin dat nuchtere woord ziektekostenverzekering nu al heel erg te missen.

Gelukkig heet het ministerie van Volksgezondheid nog steeds ministerie van Volksgezondheid, en niet ministerie van Zorg.