Onze Taal. Jaargang 78

[p. 156]

Struikelblokken in het Nederlands [3]
De willekeur van onze woordvolgorde
Jan Erik Grezel

Het geniepige woordje er, het warrige lidwoordgebruik: volwassen buitenlanders die onze taal leren, worstelen met typische eigenaardigheden van het Nederlands. Op gezette tijden belicht Jan Erik Grezel zo'n struikelblok.

‘Als voorgerecht wij nemen tomatensoep.’ Anka uit Litouwen kijkt verlekkerd de klas rond. Docente Hilde Stuurwold kan zich in de keuze vinden: ‘Dat is altijd goed, tomatensoep lust iedereen.’ Najing, een Chinese, beschrijft het hoofdgerecht, en de Griek Jonas noemt het toetje: ‘Als wij hebben nog honger, wij nemen als nagerecht ijs met chocola.’ Een internationaal ‘Mmm’ gaat door de rijen.

In de Nederlandse les staat deze avond ‘eten en drinken’ centraal. Zo'n veertien beginners hebben in kleine groepjes een menu samengesteld. Hilde Stuurwold, lerares aan het Talencentrum van de RU Groningen, bespreekt klassikaal de opdracht. Ze corrigeert de uitspraak, biedt wat extra woorden (‘hét bestek’) en stelt relevante vragen (‘Geef je hier een fooi in een restaurant?’). De verkeerde woordvolgorde laat ze ‘even zitten’. Je kunt als docent nu eenmaal niet alles verbeteren.

■ ‘Morgen ik ga...’

De woordvolgorde levert voor buitenlanders die Nederlands leren een paar hardnekkige problemen op. Vooral de fouten met de inversie (omkering van persoonsvorm en onderwerp) vallen op. ‘Morgen ga ik...’ wordt in vreemde mond vaak ‘Morgen ik ga...’ Buitenlanders persen Nederlandse woorden onwillekeurig in het korset van hun eigen taal. Zulke ‘interferentiefouten’ verdwijnen soms uit hun Nederlands - dankzij intensieve training, consequente verbetering door de docent, of spontaan gaandeweg de taalontwikkeling. Toch is het ontbreken van inversie een stereotype in het Nederlands van veel buitenlanders. Nog moeilijker onder de knie te krijgen is de woordvolgorde in de bijzin: ‘Omdat ik woon in Assen...’, ‘Als je gaat naar China...’ zijn typische bijzinfoutjes die ik tijdens de les opteken. Ook zetten de cursisten geregeld ‘kleine woordjes’ als dat en niet op de verkeerde plaats in de zin.

De hoofdregel voor de Nederlandse zinsstructuur is: eerst het onderwerp, dan het werkwoord, dan het lijdend voorwerp: ‘Ik lees een tijdschrift.’ Maar in werkelijkheid blijken we volop te kunnen jongleren met de zinsdelen. Neem nu de zin: ‘Vanavond om elf uur ga ik met drie vriendinnen op de fiets naar de discotheek.’ De zinsdelen daarvan kunnen op meer dan 150 verschillende manieren achter elkaar worden gezet zonder dat de betekenis wezenlijk verandert, en zonder dat het rare, foute zinnen oplevert. Uitgerekend de volgorde die buitenlanders kiezen (‘Vanavond... ik ga’) kan beslist níét. Een ander voorbeeld van onze taalacrobatiek is de neiging om onderwerp en persoonsvorm bij het spreken te herhalen: ‘We gaan vanavond om elf uur gaan we...’

Foto: David Rozing/ Hollandse Hoogte

Oefening uit Levend Nederlands. Een cursus Nederlands voor buitenlanders. Cambridge University Press, 1987.

■ Kunstje

De volgorde is kennelijk veel soepeler én complexer dan de regeltjes in grammaticaboeken doen geloven. De inversieregel wordt bijvoorbeeld vaak uitgelegd als ‘persoonsvorm op de tweede en onderwerp op de derde plaats in de hoofdzin’ - dus: ‘In Nederland “is” (tweede plaats) “de crisis” (derde plaats) ook voor gewone burgers voelbaar.’ Maar ons taalgebruik wemelt van zinnetjes als ‘Ook voor gewone burgers is sinds enkele maanden de crisis voelbaar.’

[p. 157]

Om radeloos van te worden. Bij de uitleg van de woordvolgorde in zinnen met samengestelde werkwoorden (ophouden, nakijken) slaat de verwarring dan ook toe, als ik even later een les in een gevorderdengroep bijwoon. De variatie in volgorde en werkwoordsvormen lijkt pure willekeur: ‘We houden om acht uur op’, ‘We zijn opgehouden’, ‘We moeten ophouden’, ‘Een goed idee om nu op te houden’, ‘Hou op!’ en in een bijzin: ‘... omdat we... ophouden’. Wie dat als buitenlander onder de knie krijgt, verdient een standbeeld.

Een veelgebruikte, maar omstreden methode om zinspatronen te leren, bestaat uit structuuroefeningen (in het Engels: ‘drills’): door eindeloze herhaling worden structuren erin gehamerd, zoals bij de tafels van vermenigvuldiging (zie de afbeelding hiernaast). Onderzoek heeft uitgewezen dat zo'n training weinig helpt. Het grootste bezwaar: leerlingen concentreren zich uitsluitend op ‘het kunstje’ en produceren zodoende de goede vorm. In echte gesprekken staat voor hen echter de inhoud voorop: de verwoording van hun gedachten. Dan gaan ze met die volgorde weer de fout in. In hun hoofd is kennelijk (nog) geen ruimte voor een dubbele taak in de nieuwe taal: de focus op vorm én inhoud tegelijk.

■ Inhoud

Toch lijkt de problematiek de meeste studenten niet te deren. Logisch, want een onjuiste structuur staat goed begrip niet in de weg. Buitenlanders zijn zich ook zelden bewust van de woordvolgordefouten die ze maken. De meeste sprekers concentreren zich op de inhoud, en voor hen is een zin in de ene of de andere volgorde precies hetzelfde. Maar voor de Nederlandse luisteraar klinkt er bij ‘Vandaag ik ben...’ toch eventjes een valse noot.

In de gevorderdengroep bespreekt Hilde Stuurwold, heel inhoudelijk, de ouderlijke taken bij de opvoeding. Zijn er op dat punt grote verschillen in de culturen die de cursisten vertegenwoordigen? Belem uit Mexico vertelt dat mannen en vrouwen in Latijns-Amerika de opvoeding ‘in principe als een gezamenlijke taak’ zien. ‘Maar’, vervolgt zij, ‘in Mexico de mannen zijn...’ - Stuurwold interrumpeert: ‘In Mexico zijn de mannen...’ Belem slaat zich voor het hoofd. Op dit niveau mag ze zulke fouten niet meer maken. Ze herneemt: ‘In Mexico zijn de mannen... eh ... wat wilde ik zeggen? Ik vergeet!’ Buurvrouw Helena uit Bulgarije helpt: ‘Macho's?’