Onze Taal. Jaargang 78

[p. 121]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Openstaan/open staan

?Wanneer schrijf je openstaan en wanneer open staan?

!Openstaan is in alle betekenissen aaneen: ‘Jan liet de deur openstaan’, ‘Je moet openstaan voor veranderingen’, ‘Zij heeft een flinke lening openstaan.’ Ook de vervoegde vormen zijn aaneen: ‘Jan wist dat de deur openstond’, ‘Denk je niet dat ik daarvoor opensta?’, ‘Die lening heeft lang opengestaan.’

Combinaties van bijvoeglijk naamwoorden (of bijwoorden) en werkwoorden worden vaak aaneengeschreven als ze een eigen betekenis hebben. Zoals opendraaien, dat ‘openmaken door te draaien’ betekent; iets dergelijks geldt voor openschroeven en openvallen. Ook vaste combinaties als opendoen en openlaten zijn aaneen. Los zijn onder meer open kunnen, open zijn en open mogen.

Het is niet altijd eenvoudig vast te stellen of een combinatie een zodanige betekenis heeft dat ze één woord vormt. Veelal is een woordenboek nodig om dat te controleren.

Staanplaats/staplaats

?Voor een concert kon ik nog kaartjes voor ‘staanplaatsen’ krijgen. Waarom is het staanplaats en niet staplaats? Het is toch ook zitplaats en niet zittenplaats?

!De woorden staplaats en staanplaats bestaan beide. In de praktijk is staanplaats veruit het gebruikelijkst, zeker in de betekenis ‘plaats waar een toeschouwer kan/moet staan’. staplaats kan ‘toegewezen plaats voor bijvoorbeeld een tent, caravan of kraam’ betekenen, maar ook dan is staanplaats gewoner.

Staanplaats is een buitenbeentje onder de samenstellingen die met een werkwoord beginnen. Normaal gesproken wordt de werkwoordsstam gebruikt: zitplaats, ligplaats, loopfiets, etc. Hierbij sluit staplaats aan; die vorm is ook ouder dan staanplaats.

Hoe komt dat? Een opvallende eigenschap van eenlettergrepige werkwoorden, zoals doen, zien en staan, is dat de slot-n vaak voorkomt in vormen waar normaal gesproken een werkwoordsstam staat; vergelijk ziener, doener, verstaanbaar en (on)doenlijk met werker, prater, hoorbaar en toegeeflijk. Samenstellingen met eenlettergrepige werkwoorden zijn zeldzaam; de grote Van Dale (2005) vermeldt onder meer gaanpad, slaankoek, zienswijze en enkele gevallen met staan: naast staanplaats onder meer staangeld en staantribune. Overigens noemt Van Dale ook de varianten stageld en statribune.

Inspringen/inspelen op een trend

?Is het inspringen op de nieuwste trends of inspelen op de nieuwste trends?

!Het kan allebei, maar er is een klein betekenisverschil. In spring en is dynamischer, heftiger dan inspelen. Vaak duidt inspelen ook een langduriger proces aan en is inspringen iets eenmaligs. Je kunt bijvoorbeeld wel inspélen op een behoefte die al enige tijd bestaat, maar daar doorgaans niet op inspríngen.

Bij een actuele trend of recente ontwikkeling kan het wel allebei. ‘Je moet inspringen op de nieuwste trends’ wil dan zeggen: je moet ervoor zorgen dat je volop meedoet met of meegaat in die trends. ‘Je moet inspelen op de nieuwste trends’ drukt uit dat je - bijvoorbeeld bij je bedrijfsvoering of je activiteiten - rekening moet houden met die trends; het is subtieler, voorzichtiger dan inspringen.

Een verdacht(e) persoon

?Is dit juist: ‘Ik vind jouw buurman maar een verdacht persoon’? Of moet het ‘een verdachte persoon’ zijn?

!Een verdacht persoon heeft hier de voorkeur.

Een verdachte persoon lijkt in eerste instantie logischer. Het is immers de persoon en niet het persoon, en bijvoeglijke naamwoorden voor een de-woord krijgen gewoonlijk een buigings-e: een aardige vrouw, een oude fiets.

Maar soms kan die buigings-e voor de- woorden wegblijven. Dat geldt in elk geval voor mens en iemand als er een, geen of zo'n voor het bijvoeglijk naamwoord staat: geen goed mens, een belangrijk iemand. Het bijvoeglijk naamwoord drukt dan meestal een ‘kwaliteit’ uit, aldus de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS, 1997).

Ook bij enkele andere persoonsaanduidingen kan de e wegblijven, al hangt daar soms een betekenisverschil mee samen. Zo is een groot leider iemand die vermaard is om zijn leiderschap, terwijl een grote leider een veel letterlijker betekenis heeft: ‘groot van postuur’. Bij persoon lijkt de e makkelijker te kunnen worden weggelaten als het bijvoeglijk naamwoord een subjectieve lading heeft, zoals bij een verdacht persoon: iemand víndt hem verdacht. Een verdachte persoon duidt eerder iemand aan die, bijvoorbeeld door de politie, daadwerkelijk als verdachte is aangemerkt.

Wat doet het puntje op de o van bok?

Hok en bok op leesplankje

?Op een afbeelding van een oud leesplankje zag ik op het woord bok een puntje staan en op hok niet. Waarom is dat?

!Dat puntje gaf aan dat de o van bok anders klonk dan die van hok. Het betreft hier een oud uitspraakverschil, dat lang niet (meer) bij iedereen bekend is. In verschillende regio's wordt er nog wel onderscheid gemaakt, vooral door mensen van boven de vijftig of zestig. De o van bok neigt voor hen een beetje naar een oe-klank, die van hok naar een à-klank.

Er bestaan (of bestonden) dus twee o- klanken in het Nederlands. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal gaat er bij de behandeling van de letter O bladzijdenlang op in. Het vermeldt zelfs in een overzicht van honderden woorden per geval of ze worden uitgesproken met een ‘scherpkorte o’ (de oe-achtige) of een ‘zachtkorte o’ (de à-achtige): hobbel, bol en vos bijvoorbeeld zijn ‘scherpkort’, bobbel, vol en bok ‘zachtkort’. De keuze voor de ene of de andere o zou vooral te maken hebben met herkomst.

Het onderscheid tussen de twee o's is in de standaardtaal - en ook in veel dialecten - verdwenen. Rond 1960 liet ook het leesplankje het onderscheid los en bleef het puntje achterwege.

Meer taaladvies?

Op onze website worden zo'n 1300 taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/ advies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon).