Onze Taal. Jaargang 78

[p. 100]

Ton den Boon
Net als in de film
Asfaltjungle

Tientallen woorden en zegswijzen die oorspronkelijk alleen bekend waren van een film, zijn de laatste decennia onze taal binnengeslopen, en er komen er steeds meer bij: van dirty dancing tot killingfields en van out of Africa tot una giornata particolare. In de rubriek ‘Net als in de film’ bespreekt Ton den Boon, hoofdredacteur van de grote Van Dale, om de maand zo'n filmwoord.

Soms lijkt een fenomeen al haast weer achterhaald als de naam ervan in het woordenboek opduikt. Dat komt doordat woorden doorgaans even tijd nodig hebben om te bewijzen of ze al dan niet een plekje in het woordenboek verdienen. Een goed voorbeeld van een langdurig twijfelgeval is het woord asfaltjungle, dat pas in 1999, zo'n dertig à veertig jaar nadat het in onze taal geïntroduceerd werd, in de grote Van Dale werd opgenomen.

■ Jeugdbendes

Asfaltjungle raakte aanvankelijk in de jaren vijftig in omloop als kritische metafoor voor de grotestadssamenleving die gedomineerd wordt door (criminele) jeugdbendes, waarbinnen en waartussen het recht van de sterkste geldt. In die betekenis gaat asfaltjungle op zijn beurt terug op de Engelse term asphalt jungle. Dat woord werd in de jaren twintig bekend in het Engels, maar echt populair werd het pas dankzij de verfilming van de roman The Asphalt Jungle (1949) van W.R. Burnett. Regisseur John Huston maakte op basis van dat verhaal, dat zich afspeelt in het criminele circuit van de grote stad, een film noir met de toen nog vrij onbekende maar wel al zeer aantrekkelijke Marilyn Monroe. De kritiek reageerde afwijzend op deze film en beschreef de personages als ‘dienaren van de misdaad, vaklui in diefstal en moord. Meer niet’ (Leeuwarder Courant, 23 december 1950).

Hoe negatief de kritiek er vanuit moreel standpunt ook op reageerde, dankzij de geromantiseerde weergave van de grotestadsproblematiek werd The Asphalt Jungle onder jongeren in Europa een cultfilm. Het is dan ook niet verwonderlijk dat asfaltjungle vanaf eind jaren vijftig mondjesmaat in de omgangstaal begon door te dringen, zoals blijkt uit de krantenkop ‘Politie in New York zuivert asfaltjungle’ (Leeuwarder Courant, 8 september 1959).

In de jaren zestig werd de onlangs overleden provovoorman annex antirookmagiër Robert Jasper Grootveld bekend met zijn kritiek op de ‘plasticmens in de westerse asfaltjungle’. Grootveld deed daar iets opmerkelijks. Hij gebruikte asfaltjungle om de door reclame en middenstand gedomineerde steden op de hak te nemen, terwijl asfaltjungle eerder juist andersom figureerde: als burgerlijke kwalificatie van een ongewenste stand van zaken.

■ Ideologische zwieper

Mede door de ideologische zwieper die Grootveld aan asfaltjungle meegaf, werd dit woord vervolgens in steeds bredere kringen van de samenleving bekend. Dat werd in de jaren zeventig, met name in christelijke kringen, nog versterkt toen de populaire evangelische film The Cross and the Switchblade onder de Nederlandse titel Het kruis in de asfaltjungle in roulatie werd gebracht. Na het gebruik van asfaltjungle door Grootveld, gaf deze filmtitel het woord zijn oorspronkelijke betekenis weer terug, want de film presenteert een jonge dominee te midden van New Yorkse straatbendes die van de grote stad een ware jungle blijken te hebben gemaakt, maar toch niet helemaal ongevoelig blijken voor de blijde boodschap.

Toen bleek dat asfaltjungle in deze betekenis beklijfde, viel er niet meer aan te ontkomen: het woord was een blijvertje en moest daarom in Van Dale worden beschreven. Het woordenboek nam het daarom op in de vrij neutraal geformuleerde betekenis ‘grootstedelijke sociale orde opgevat als domein waar het recht van de sterkste geldt’. In die betekenis is asfaltjungle nog steeds gangbaar, getuige bijvoorbeeld een verhaal van iemand die een paar dagen doorbrengt in Detroit, de gevaarlijkste stad van Amerika: ‘Dat is: doorwaakte nachten op een parkeerterrein, met zijn allen aan de koude friet, en versleten zolen van het lopen langs de driedubbele rijstroken. Toch gaat het aanpassen aan de regels van de asfaltjungle wonderlijk snel’ (Vrij Nederland, 15 december 2007).

■ Wegennet

The Asphalt Jungle, film van John Huston uit 1950.

Maar daarmee is het verhaal over asfaltjungle nog niet af. Want in de laatste tien, vijftien jaar blijkt het woord een revival te beleven, zij het in een iets andere betekenis. Naarmate er kritischer wordt aangekeken tegen het omvangrijke wegennet in Nederland, worden daar namelijk meer negatieve termen voor gebruikt, waaronder... asfaltjungle, dat nu gaat staan voor het complexe snelwegenwet, vaak nog wel met de bijgedachte dat daar eveneens het recht van de sterkste geldt.

Zo schrijft het Eindhovens Dagblad in 2007: ‘Ze heeft haar rijbewijs, nu moet zij de wetten van de asfaltjungle nog leren kennen.’ Het ligt voor de hand dat asfaltjungle - in deze verbrede betekenis - een nieuwe toekomst heeft gekregen. Het is zelfs niet uit te sluiten dat deze verkeersbetekenis de oudere, sociale betekenis zal verdringen.