Onze Taal. Jaargang 78

[p. 16]

‘Edinberoow’ en ‘Sevielja’
Onze uitspraak van vreemde namen
Piet Paardekooper
Emeritus hoogleraar Nederlandse taalkunde, Leiden

In de Nederlandse media worden buitenlandse namen vaak op z'n buitenlands uitgesproken. Maar Engelsen hebben het echt altijd over ‘Emsterdem’. Vanwaar dat verschil?

Er was es* een tijd waarin geen tv bestond, geen reclamezenders en zelfs geen Algemeen Nederlands Persbureau. Wel was de radio uitgevonden, en kort daarna ook vier officiële omroepen die stevig gefundeerd waren op vier zuilen: de KRO, de NCRV, de AVRO en de VARA, met elk een eigen gids of bode die de eigen programma's in een normaal letterkorps aankondigde, en de andere in kleine lettertjes.

Binnen- en buitenlands nieuws was meestal onverzuild, en werd dagelijks op de radio uitgezonden door het persbureau Vaz Diaz in Amsterdam. Natuurlijk bevatte dat nieuws buitenlandse namen, en de nieuwsomroeper moest die op een of andere manier uitspreken. De brave man had op de middelbare school vrij zeker een mondje Engels, Duits en Frans geleerd, maar de wereld kent een massa andere vreemde talen. Wat moest ie dus doen als een Chinese pianist of een Russische dirigent concerten gegeven had, of als een Tsjechische of Hongaarse componist een meesterwerk gemaakt had? Wat deed ie met Kodály en Dvořák, met Leningrad en Reykjavik?

■ Register

In de meeste landen was dit geen probleem: de nieuwsomroepers zorgden dat de luistervinken begrepen waar het om ging, maar in Nederland was dat soms anders. Sommige luisteraars kenden iets van sommige vreemde talen, en constateerden dat sommige nieuwsomroepers niet de uitspraak gebruikten van het vreemde land in kwestie. Dat leverde ergernis plus een brief op met opmerkingen van het type: ‘U hebt “Skoda” gezegd, en dat moet zijn “Sjkoda”.’

Dat soort verdrietige dingen wou Vaz Diaz de wereld uit hebben, en daarom legde het een register aan met de uitspraak van de meestvoorkomende vreemde namen. Bij twijfel kon de omroeper dat nu vóór de uitzending raadplegen.

Toen Vaz Diaz opgevolgd werd door het Algemeen Nederlands Persbureau, nam dat - bij mijn weten tenminste - dat register over, dat na een aantal jaren wel vervangen zal zijn door een digitale opvolger, die nog altijd goeie diensten bewijst: in veel gevallen horen we een nieuwsomroeper een poging doen om bij vreemde namen de uitspraak te gebruiken van een moedertaalspreker.

■ Sjtalíén

In diezelfde goeie ouwe (hum!) tijd verraste de AVRO de luisteraars - ik dacht elke zondagmiddag - met een knap buitenlands politiek weekoverzicht van mr. G.B.J. Hiltermann. In die tijd was het onvermijdelijk dat daarin regelmatig de naam Stalin voorkwam, de bekende communistische dictator uit die jaren. Het kaartsysteem zal zeker wel een of andere uitspraak van die naam gegeven hebben, maar Hiltermann vond een andere oplossing: hij improviseerde zelf een uitspraak en zei ‘Sjtalíén’, met het accent op de tweede lettergreep. Dat imponeerde mij en waarschijnlijk ook anderen, maar een Rus zal wel heel hard hebben moeten lachen omdat Hiltermann z'n improvisatietalent plus z'n fantasie het Russische ‘Stáljien’ vervangen had door een kruising van de Duitse ‘sjt’ en het Franse eindaccent.

Blijkbaar was er geen enkele slavist die het de moeite waard vond om de spreker uit de droom te helpen. Maar ik denk dat slavisten ook in die tijd wel belangrijker dingen aan hun hoofd hadden.

Het dogma van die ‘ene goeie’ uitspraak van vreemde woorden bestaat in ons taalgebied nog altijd. Edinburgh noemen wij ‘Edinberoow’, Sevilla wordt ‘Sevielja’ en in de naam van de Griekse voetbalclub Olympiakos leggen sportjournalisten steeds vaker het accent op de laatste lettergreep: ‘Olympiakós’. Daarom kan het geen kwaad om daar es over na te denken. Zoals ook sommige andere dogma's brengt dat een interessant vooroordeel aan het licht, dat aan enkele taalgebieden gebonden is. Zo is het - bij mijn weten - in het Engelse en het Franse taalgebied bijna helemaal onbekend. Ik heb bv. Amsterdam door Engelsen altijd uit horen spreken als ‘Emsterdem’, en Fransen nog nooit ‘Hitler’ horen zeggen, maar altijd ‘Hitlèr’. Engelstaligen kunnen trouwens niet eens een ‘uu’ zeggen; ze maken daar meestal ‘joe’ of ‘oe’ van, en zeggen voor Tunis ‘Tjoenes’ of ‘Toenes’.

■ Pikorde

Mr. G.B.J. Hiltermann zei in zijn radioprogramma ‘Sjtalíén’ als hij het over Stalin had.

Waar komt dat verschil in aanpak van vreemde woorden vandaan? Van de zo bekende pikorde tussen talen. De taalkunde zegt dat alle talen gelijkwaardig zijn, dat elk z'n sterke en zwakke kanten heeft, dat het klassieke Grieks dus niet beter is als het eerste het beste dialect van de onbeschaafdste mensen, maar de taalkundige leek ziet al sinds eeuwen een rangorde tussen de bekendste talen. Het genoemde Grieks staat bovenaan, en de Romeinen erkenden

[p. 17]

dat al door woorden aan dat Grieks te ontlenen. Dat hing samen met het feit dat de Grieken hele oorspronkelijke mensen waren die de rest van de wereld al heel vroeg een stuk vooruit waren op de gebieden van kunst en wetenschap. Odysseus en Penelope waren er vóór Vergilius en Ovidius.

Op hun beurt waren de Romeinen doorgeefluik van veel Grieks erfgoed. Ze hadden grote stukken van West-Europa veroverd, en hun hogere beschaving overgedragen aan de bezette volken, die geïmponeerd waren door zolder en kelder (solarium en cellarium), door lans (lancia) en poort (porta). En sprekers van Romaanse talen beschouwen zich - deels terecht, deels niet - als erfgenamen van die ‘superieure’ beschaving, en kijken daarom minachtend neer op sprekers van Germaanse en Slavische talen. (Het Engels is een uitzondering, die steeds meer gewicht krijgt in internationale contacten.)

Binnen de Germaanse talen speelt de grootte van de taalgebieden: Nederlandstaligen, in totaal 22 miljoen mensen, kijken vaak neer op Friezen, die nog niet aan een half miljoen komen. Maar 115 miljoen Duitstaligen doen hetzelfde met ons. Wij hebben een minderwaardigheidscomplex ten opzichte van alle taalgebieden om ons heen; wij staan dus - afgezien van de arme Friezen - helemaal onder aan de pikorde tussen de Europese talen. Maar zoals gezegd: taalkundig is daar geen enkele reden voor; hier past alleen de benaming ‘onwetenschappelijke taaldiscriminatie’.

■ Zelfverengelsers

Terug naar het begin. Het Nederlandse dogma wijst op een minderwaardigheidscomplex op het punt van de moedertaal. Fransen hebben hier een groot meerderwaardigheidscomplex, dat hun hele houding tegenover vreemde talen (en de uitspraak daarvan) bepaalt. De meeste Fransen vinden het totaal zinloos om een vreemde taal te leren, laat staan om vreemde woorden vreemd uit te spreken; ze laten zeker geen Engels als onderwijstaal toe op de lagere en middelbare school, zoals de brave Nederlandse anglomaanse zelfverengelsers. (Ik zwijg over gevallen waarin kennis van Engels absoluut onontbeerlijk is, maar het is verkeerd om die te verwarren met de anglomanie in Nederland.)

* De auteur weet van het verschil tussen bijvoorbeeld eens en es, hij en ie, als en dan, etc., maar stelt er prijs op zijn eigen keuze te maken.