Onze Taal. Jaargang 78

[p. 14]

Kees van Hage
Musicus, student muziekwetenschap en medewerker van Dale
Nieuw snaren en een stemsleutel
Muziektermen in het Nederlands en het Engels

Ook in de muziekwereld is het Engels flink doorgedrongen. Dat is goed, want nu kunnen musici en musicologen uit de hele wereld niet alleen muzikaal maar ook verbaal met elkaar communiceren. Maar er zitten wel wat haken en ogen aan.

In het Nederlands noem je een sterdirigent als Valery Gergiev geen ‘muzikant’.
Foto: Marco Borggreve

Stel je voor dat je pianist bent en moet spelen op een piano die niet alleen ontstemd is, maar ook een aantal snaren mist. Je maakt er maar het beste van en je hoopt dat de toehoorders door de gebrekkige uitvoering heen luisteren. Aan dit beeld moest ik vaak denken toen ik docent solfège (zangoefening) en elementaire muziektheorie was aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Ongeveer de helft van de studenten kwam uit het buitenland, en al spraken velen weinig of geen Nederlands, iedereen had Engels als tweede taal. De docenten moesten dus veel lessen in het Engels geven. Muziek in woorden vangen is al moeilijk, en muziekles geven is nog lastiger, zeker in theoriecolleges, waarin je niet alles kunt voordoen. Maar in behoorlijk Engels muziekles geven met een gebrekkig taalkundig instrumentarium - dat is pas een opgave.

Toen de problemen met het Engels aan de orde kwamen in een vergadering van de afdeling theorie, zei ik in een overmoedige bui dat ik wel een muziekwoordenboek Nederlands-Engels zou maken. Ook nadat ik had besloten me te beperken tot het geven van vertalingen (en betekenisomschrijvingen dus achterwege te laten), alleen algemene termen op te nemen en geen termen uit de pop, jazz en wereldmuziek, bleek het een bijzonder lastig karwei. Na drie jaar was ik klaar; het lexicon staat sinds februari 2005 op internet onder de titel Muziektermen Nederlands-Engels, Engels-Nederlands. Na mijn vervroegde uittreding ging ik muziekwetenschap studeren aan de Universiteit van Amsterdam. In mijn bachelorscriptie deed ik verslag van de totstandkoming van het woordenboek en onderzocht ik het lexicografisch materiaal.

■ Engels-Nederlands

Een belangrijk probleem bij het maken van het woordenboek was dat bepaalde muziektermen moeilijk of niet vertaalbaar blijken te zijn. De oorzaak ligt soms in de onoverbrugbare verschillen die er tussen talen nu eenmaal bestaan. Zelfs woorden uit nauw verwante talen als het Nederlands, Engels en Duits hebben nooit precies dezelfde gevoelswaarde. Zo kun je als operazanger in één avond op drie uiteenlopende manieren gelukkig zijn: ‘glücklich’ in je aria, ‘gelukkig’ met het applaus en ‘happy’ met je honorarium.

Moeilijk vertaalbaar is bijvoorbeeld horn, een populair woord voor een (willekeurig) koperen blaasinstrument. ‘Blow your horn!’ kun je zeggen tegen een jazztrompettist, die dan een mooie blues blaast. ‘Pak je toeter!’ klinkt platter, en dat zeg je dan ook eerder tegen een carnavalsmuzikant.

Een rosalia is een modulatie aan het eind van een schlager, waarin je abrupt een toon omhooggaat. Het is een bekend fenomeen, maar er bestaat geen Nederlands woord voor. En dat is op zijn beurt een eigenaardig fenomeen: met iets bekend zijn, maar het niet kunnen benoemen.

In sommige partituren staan twee schuine strepen (‘//’) voor een cesuur langer dan een komma, maar korter dan een fermate. Het Engels heeft hiervoor niet minder dan vier termen: fetura, interruption sign, cut-off en het aanschouwelijke tram-lines. In het Nederlands bestaat het teken, maar er is geen woord voor.

Pitch class is een term voor de verzameling tonen met dezelfde naam, onafhankelijk van het octaaf. Op een piano kun je bijvoorbeeld acht verschillende c's aanslaan en iedere c draagt in het Nederlands de naam van zijn octaaf (zo heet de middelste c' of c-eengestreept). Voor pitch class hebben wij geen term.

■ Nederlands-Engels

In het Nederlands heeft muzikant vier betekenissen: ‘amateurmusicus’, ‘lid van een harmonie of fanfare’, ‘iemand die

[p. 15]

op straat muziek maakt’ en ‘een beroepsmusicus die respect verdient door goed en vooral handig spel’. In het Engels is de betekenis nog ruimer: iedereen die muziek maakt, van de sterdirigent tot de straatmuzikant, is een ‘musician’. Terwijl je toch niet kunt zeggen dat de Britse of Amerikaanse maatschappij egalitairder is dan de onze.

Tussen de schuifdeuren optreden is een bekende en vaak wat negatieve uitdrukking voor ‘een informeel huisconcert geven’. To have/hold a recital at home is een correcte vertaling, maar geen staande uitdrukking. Ik merkte dan ook dat voor mijn muziekwoordenboek geldt wat voor elk vertaalwoordenboek geldt: je kunt de talen niet zomaar omkeren.

Het Engelse woord voor de uit de solfègeles bekende ‘tikoefening’ is rhythm exercise, maar eigenlijk is rhythm exercise een veel algemener en vager begrip dan tikoefening.

■ Akkoorden

De Nederlandse benamingen van akkoorden vormen een geordend systeem, terwijl de Engelse termen vaak de indruk maken van een noodoplossing of geïmproviseerde omschrijving. Van al die akkoorden komt onze ‘hardverminderde drieklank’ (bv. c-e-ges) in Engelstalige theorieboeken niet voor. Nu kun je een eigen vertaling als hard-diminished triad bedenken, maar die is in het Engels niet gebruikelijk. Na heel lang zoeken vond ik op internet twee acceptabele vertalingen: major flat-fifth triad en major triad with flat fifth.

Een Nederlandstalige muziekstudent kan uit de formulering opmaken hoe een ‘overmatig sextakkoord’ (bv. f-a-dis) en dito ‘tertskwartakkoord’ (bv. F-a-b-dis) en ‘kwintsextakkoord’ (bv. f-a-c-dis) in elkaar zitten, maar een Engelstalige student leert de termen Italian, French en German sixth chord, die over de opbouw van diezelfde akkoorden niets zeggen en van de docent een historische toelichting vragen.

Voor bepaalde termen bestaat een vertaling die voortkomt uit een andere benadering van de zaak. Lang moest ik zoeken naar een equivalent van molldur, een term voor een majeurtoonladder met een mineurkenmerk. De term stamt uit de negentiende eeuw, toen de Nederlandse muziek sterk onder Duitse invloed stond. Een vertaling van dur en moll met major en minor leverde niets op, want Engelstaligen benaderen het verschijnsel molldur algemener: zij hebben het over mode mixture en noemen een akkoord uit een ander toongeslacht een mixture chord of borrowed chord.

■ Verengelsing

Tijdens mijn werk aan het woordenboek werd me duidelijk hoezeer het Engels ook in de klassieke muziek is doorgedrongen. Er is voor het eerst in de geschiedenis een taal die het musici en musicologen uit de hele wereld mogelijk maakt niet alleen muzikaal, maar ook verbaal met elkaar te communiceren. Maar we betalen er een prijs voor, namelijk de verdringing van andere in de muziek belangrijke talen als Duits en Frans. En niet te vergeten het Nederlands, dat in de masteropleidingen van mijn universiteit al zeventig procent heeft ingeleverd.

Ik werd benieuwd wanneer de opmars van het Engels in Nederland begonnen is, en ging op zoek naar relevante, vergelijkbare en gedateerde gegevens. Ik koos de titels van composities uitgegeven door Donemus, de belangrijkste uitgeverij van Nederlandse klassieke muziek. Titels zijn belangrijk, want daarmee moet een componist musici en kopers trekken. Kiest hij woorden uit een vreemde taal, dan hoeft hij die taal niet eerst te leren spreken, en hij kan dan ook direct aansluiten bij de tijdgeest.

Ik verwerkte uit de eeuw 1906-2005 alle 12.793 gedateerde titels van de door Donemus uitgegeven Nederlandse en in Nederland werkende buitenlandse componisten. Het Engels blijkt lange tijd geen rol te spelen, ook niet na de bevrijding in 1945 van Nederland door Engelstalige geallieerden. Het komt pas op in het midden van de jaren zestig. Omstreeks 1970 gaat het gelijk op met het Nederlands, in 1987 passeert het het Nederlands definitief en zet dat in de eenentwintigste eeuw op grote achterstand. Natuurlijk moet je hierbij bedenken dat uitgeverij Donemus veel in het buitenland verkoopt, omdat Nederland een kleine markt is.

Het is niet waarschijnlijk dat de Nederlandse muziekterminologie diepgaand zal verengelsen.

■ Inburgeringscursus

Het lijkt me niet waarschijnlijk dat de Nederlandse muziekterminologie diepgaand zal verengelsen. Engelse woorden die het Nederlands binnendringen, worden namelijk onderworpen aan de Nederlandse uitspraak- en grammaticaregels. Neem de term drums. Zelfs een Nederlandse drummer die veel optreedt in Amerika, spreekt dat woord uit met een Nederlandse u en een stemloze s aan het eind, en als hij het op zijn Amerikaans zou doen, zou iedereen hem een aansteller vinden. Een componist die het woord sampelen gebruikt, spreekt de a uit als de Nederlandse e van pet, en zijn slotmedeklinker in gesampeld is geen stemhebbende Engelse d, maar een stemloze Nederlandse t. Bovendien is er een fundamentelere vernederlandsing op grammaticaal niveau, want het woord wordt op zijn Nederlands vervoegd: ‘ik sampel - jij sampelt - hij sampelt - wij sampelen - ik sampelde - ik heb gesampeld’. De vreemdeling to sample is na een inburgeringscursus Nederlands geïntegreerd. Waarbij je dan wel moet aantekenen dat integratie niet altijd slaagt: sommige Nederlandstaligen nemen Engelse constructies over en luisteren niet naar ‘het mooiste nummer van de altsaxofonist’, maar naar ‘het meest mooie nummer van de alt saxophoon speler’.

■ Amerikaans en Vlaams

Bij het maken van Muziektermen merkte ik dat er een groot verschil is tussen Britse en Amerikaanse muziektermen en een nog veel groter verschil tussen de Nederlandse en de Vlaamse terminologie. Vlaanderen heeft nu eenmaal een heel andere politieke en culturele geschiedenis en had vroeger te maken met het dominante Frans. Een collega die me adviseerde bij de Belgisch-Nederlandse termen had op een Vlaams conservatorium nog les gehad van een stijfkoppige docent die uitsluitend Frans sprak.

Verder werd het me duidelijk dat perfect, dat wil zeggen foutloos én congeniaal vertalen onmogelijk is, dat het ideale woordenboek dus niet bestaat en ook niet kan bestaan. Maar om terug te komen op de vergelijking met de ontstemde en gebrekkige piano: een paar nieuwe snaren en een stemsleutel kunnen wel helpen.

Muziektermen Nederlands-Engels, Engels-Nederlands omvat in totaal ruim 9000 trefwoorden met de betekenis en aanwijzingen voor de uitspraak. De lijst is, met een uitvoerige toelichting, te vinden op www.xs4all.nl/~wrvh/kvhage/muziektermen.