Onze Taal. Jaargang 76

[p. 313]

Net als in de film
Close encounters

Ton den Boon

Tientallen woorden die oorspronkelijk alleen in een film voorkwamen, zijn de laatste decennia onze taal binnengeslopen, en er komen er steeds meer bij: van dirty dancing tot killingfields en van out of Africa tot una giornata particolare. In de rubriek ‘Net als in de film’ bespreekt Ton den Boon, hoofdredacteur van de grote Van Dale, telkens zo'n filmwoord.

In 1977 gaat Close Encounters of the Third Kind van regisseur Steven Spielberg in première. ‘CE3K’, zoals liefhebbers de film liefkozend aanduiden, is een sciencefictionfilm, waarin de mensheid oog in oog komt te staan met buitenaardse wezens. ‘We are not alone!’, zo luiden de woorden waarmee de filmtrailer van CE3K kijkers naar de bioscoop lokt. Wat daarmee bedoeld wordt, blijkt al snel als het verhaal van de film zich ontrolt. Na een reeks ufowaarnemingen, een aantal ruimte-ontvoeringen (waarbij mensen al dan niet onder hypnose in een ufo worden meegenomen) en na geslaagde pogingen van de extraterranen om het denken, dromen en handelen van sommige aardlingen te beïnvloeden, vindt ten slotte een vorm van communicatie en fysiek contact plaats tussen de aliens en de mensen.

■ Elvis

‘Close Encounters’ wordt een ware blockbuster, en deze verkorte titel nestelt zich al snel in de omgangstaal. In de eerste plaats gebeurt dat natuurlijk in de betekenis ‘ontmoeting met een ruimteschepeling’. Zo schrijft Het Parool op 23 juli 1997 over ‘supermarkttabloids die regelmatig melding maken van close encounters en met schreeuwende koppen melden: Elvis was a space alien’. Maar ook buiten de ufologische context komt de woordcombinatie voor, en wel in de betekenis ‘het in aanraking komen met een vreemd, een andersoortig of een wezensvreemd wezen’. Het Algemeen Dagblad schrijft bijvoorbeeld op 28 augustus 2001: ‘Natuurlijk reageren bepaalde mensen nog enigszins afhoudend bij “close encounters” met homo's, maar uit statistieken blijkt dat het percentage van mensen dat homo's accepteert in de afgelopen jaren zeer sterk is toegenomen.’

■ Flipperkast

Het figuurlijke gebruik van close encounter is inmiddels zó gewoon dat er tientallen voorbeelden van op internet te vinden zijn. Een toerist schrijft bijvoorbeeld op zijn weblog over ‘close encounters met wilde dieren en zeer vriendelijke mensen’. Te hopen is dat daarbij geen sprake is van de derde betekenis van close encounter: ‘het fysiek, met name pijnlijk in aanraking komen met iets’. Zo wordt een ‘botsing’ met een flipperkast in het Algemeen Dagblad van 10 september 1998 beschreven als ‘een close encounter met een flipperkast’.

Verder zijn er veel toespelingen ontstaan op de gehéle filmtitel. Talloos zijn toespelingen in titels, zoals ‘Close encounters of the linguistic kind’ (titel van een taalkundig artikel) en ‘Close encounters of the wrong kind: poststructuralism and the postmodern’ (literatuurwetenschappelijk artikel).

Ook in lopende tekst zijn zulke toespelingen niet ongewoon. Zo schrijft een duiksporter op internet over het voordeel van slecht zicht onder water. Dat zou gemakkelijk leiden tot ‘close encounters of the fish kind’, oftewel: ‘Je ziet elkaar pas als je heel dichtbij bent en je hebt dan dus ook goed zicht op die dieren.’

Close Encounters of the Third Kind: bioscoophit uit de jaren zeventig.

■ De derde soort

Dat third in de filmtitel is dus makkelijk te vervangen, maar waar staat het eigenlijk voor? Wat zijn ‘ontmoetingen van de derde soort’?

Steven Spielberg ontleende de titel van zijn film aan een categorisatie van onverklaarbare waarnemingen door de astronoom-ufoloog Josef Allen Hynek (1910-1986). Deze wetenschapper onderscheidde in zijn boek The UFO Experience (1972) drie typen (vermeend) contact met mogelijk buitenaards leven. Bij ‘close encounters of the first kind’ gaat het om ufo-waarnemingen binnen ongeveer 150 meter, bij ‘close encounters of the second kind’ om waarnemingen van sporen van extraterranen, en bij ‘close encounters of the third kind’ om visueel en fysiek contact met de aliens in eigen persoon.

Hynek ontleende de aanduiding close encounter op zijn beurt aan een uitdrukking uit de astronomie en de ruimtevaart. Als hemellichamen (of satellieten) de aarde passeren, wordt dat in die vakgebieden namelijk ‘close encounters’ genoemd.

Trouwens, ook in die betekenis wordt het enkelvoud close encounter nogal eens in Nederlandse teksten aangetroffen. Die wetenschappelijke betekenis heeft Van Dale echter niet gehaald, in tegenstelling tot de ufologische betekenis, die - dankzij de populariteit van de film - wél in het woordenboek is beschreven.