Onze Taal. Jaargang 76

[p. 304]

Foto: Onze Taal

De Van Dale van de symbolen
Karel Treebus over zijn Symbolenwijzer

Jaap de Jong en Kees van der Zwan

Bij geschreven taal denk je allereerst aan letters, woorden en zinnen. Maar er worden ook heel andere tekens gebruikt om informatie over te dragen. Een cirkeltje is bijvoorbeeld een genealogisch symbool voor ‘verloofd’. En een driehoekje betekent in de plantkunde ‘groenblijvend’. Deze maand verschijnt er een boek dat de omvangrijke symbolentaal uitvoerig in kaart brengt. Een gesprek met typograaf Karel Treebus over zijn levenswerk.

‘Het is een boek van twee Haagse gekken.’ Karel Treebus glimlacht bij zijn terloopse karakterisering van de Symbolenwijzer, het door hem samengestelde kloeke naslagwerk dat deze maand verschijnt. Tegelijk is het duidelijk dat hij meent wat hij zegt. ‘Het heeft dertien jaar, onderhandelingen met drie achtereenvolgende uitgeverijen, veel speurwerk, veel gepuzzel en heel wat doorgewerkte nachten gekost voordat het af was.’ Maar nu is er dan eindelijk een boek dat van vrijwel alle denkbare tekens en symbolen de betekenis geeft, en daarnaast de ontstaansgeschiedenis en wat er verder over bekend is. En dat al die tekens ook laat zíén. Dat laatste is volgens Treebus de krachttoer van die andere ‘Haagse gek’: zetter Ben van Popering, met wie hij nauw samenwerkte.

Treebus: ‘Als hij er niet in was gedoken, was dit boek er nooit geweest. Ik ken eigenlijk niemand die het geduld, de precisie en de bereidwilligheid heeft voor dit monnikenwerk. En het vakmanschap, want sommige tekens waren zó obscuur dat ik er alleen een lichtdrukje van had, een kopietje of krantenknipsel uit een grijs verleden. Van Popering moest die tekens dan in feite opnieuw “opbouwen”. Dat was bijvoorbeeld nodig bij de zogenoemde Dalton-symbolen: een allang in onbruik geraakt scheikundig tekensysteem uit het begin van de negentiende eeuw. En ook het zetten van de zogeheten Adinkra-symbolen uit West-Afrika, die worden gebruikt als decoratie op bijvoorbeeld Ghanese bankbiljetten en op kleurrijke bedrukte stoffen, had heel wat voeten in de aarde.’

[p. 305]

Gegrepen door tekens

Karel Treebus (Den Haag, 1938) raakte als jongen vlak na de Tweede Wereldoorlog in de ban van de letters toen hij een Bulgaarse postzegel had gekocht, ‘een mooie rode, met voor mij onbegrijpelijke tekens’. Hij wilde meer weten over dat cyrillische schrift, en over andere schriftsoorten - en eigenlijk over alles wat met drukwerk en typografie te maken heeft. Hij begon met het aanleggen van een knipsel- en boekenverzameling, die uiteindelijk ook een belangrijke basis vormde voor de Symbolenwijzer.

Na de mulo werd Treebus leerling bij het Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf. Hij leerde het vak van zetter en ontwikkelde zich gaandeweg tot een toonaangevend typografisch vormgever. Van zijn hand verschenen onder meer de bekende Tekstwijzer (1982) en Vormwijzer (1991). Nadat hij in 1993 de Sdu (zoals het bedrijf inmiddels heette) had verlaten en met de vut ging, vroeg de uitgever of hij nog een idee had voor een boek. Dat had hij: een lexicon over zijn grote liefde, symbolen. Maar toen duidelijk werd wat de consequenties waren van het uitputtende naslagwerk dat Treebus voor ogen had, deinsde de Sdu terug. Na enig omzwerven vond de Symbolenwijzer ten slotte onderdak bij Amsterdam University Press.

■ Runenalfabetten

Dalton-symbool voor ‘magnesium’.

West-Afrikaans Adinkra-symbool ‘Akofena’ (ceremoniële zwaarden); staat voor ‘staatsmacht’, ‘heroïek’, ‘heldendaden’.

Aldus- of hederablaadje: versieringsteken.

Venusspiegel: ‘vrouw(elijk)’, maar o.a. ook ‘planeet Venus’ en ‘vrijdag’.

Drie streepjes hebben talloze betekenissen, o.a. ‘identiek aan’ en ‘hemel’ (I Tjing).

Negentiende-eeuwse scheikundige symbolen, Ghanese symbolische tekeningen: het zijn bepaald geen alledaagse tekens. Dat ze erin staan, zegt al iets over de reikwijdte van de Symbolenwijzer. In totaal worden er zo'n 20.000 tekens in afgebeeld en toegelicht. Welke zoal? Schriften en alfabetten om te beginnen: het Latijnse, Griekse, cyrillische, Hebreeuwse en Arabische, maar ook runenalfabetten, en een Keltisch alfabet - en dan werkelijk alles wat daarbij komt kijken: bijvoorbeeld leestekens en diakritische tekens (uitspraaktekens, die boven, onder of door de letters staan). Verder cijfers en getallen, fonetische tekens, maat- en ritmetekens, muziektekens, morsetekens, brailleschrift, meettekens, en rekenkundige, wiskundige, natuurkundige en scheikundige tekens. Ook bestrijkt het boek het gebied van de astrologie, genealogie, heraldiek, biologie, geneeskunde, religie, magie, weerkunde, techniek, industrie, zakenwereld, drukkerij en uitgeverij, topografie, reizen, huishouden, milieu, sport en politiek. En dat is nog niet eens alles.

Wat waren Treebus' toelatingscriteria? ‘Het ging me om tekens die in eerste instantie bedoeld zijn voor (zwartwit)drukwerk. Daarom heb ik bijvoorbeeld de verkeersborden eruit gelaten. En het mochten geen merkbeelden, logo's, zijn - al bleek de grens niet altijd duidelijk te trekken. De vijf ringen van de Olympische Spelen heb ik opgenomen; het is behalve een logo ook een sportteken. Maar de ster van de NAVO staat er niet in; dat vond ik toch te veel een “merk”.’

‘Wat er ook bekaaid af komt, zijn tekens uit de occulte hoek, maar dat is om een andere reden. Soms was het allemaal zó zweverig en spraken de bronnen elkaar zó tegen dat er geen touw aan vast te knopen viel. De I Tjing heb ik er helemaal in staan, maar veel andere tekens heb ik om die reden laten sneuvelen.’

■ De praktijk

Treebus ziet zijn boek nadrukkelijk als een gids voor de praktijk. ‘Het is een naslagwerk, een soort woordenboek, bestemd voor bijvoorbeeld redacties, vormgevers en reclamebureaus. Voor die groep waren er al wel gidsen, al dan niet op internet, maar die variëren nogal in kwaliteit en gaan meestal over deelgebieden. Een overkoepelend werk als dit bestond bij mijn weten nog niet.’ Maar is de Symbolenwijzer niet wat al te uitvoerig voor de dagelijkse praktijk? Lijkt het - in woordenboektermen - niet meer op het wetenschappelijke Woordenboek der Nederlandsche Taal dan op een handzaam Prisma-woordenboek? ‘Ik denk op iets ertussenin. Ik hoop de Van Dale van de symbolen te hebben gemaakt. Het is echt bedoeld voor de praktijk, maar tegelijk wilde ik ook zo veel mogelijk achtergrondinformatie bieden. Misschien ben ik daar hier en daar te ver in gegaan, maar ik vond: als ik het doe, dan moet ik het ook goed doen. Intussen zou het kunnen dat het boek juist door al die informatie in een behoefte voorziet. Alles staat nu keurig bij elkaar.’

Hoe werkt de Symbolenwijzer in de praktijk? Wat moet je doen als je wilt weten hoe het precies zit met dat mooie bloemblad-achtige versierinkje dat je soms in teksten ziet? Of waar het vierkantje met een rondje erin op het wasetiket in je overhemd precies voor staat? En wat ook alweer het teken voor ‘vrouwelijk’ was? Treebus: ‘Dat kan via de inhoudsopgave, maar vaak zal het register onmisbaar zijn. Neem nu dat sierteken - het heet trouwens “hederablad”, of “wijnblad”, of “aldusblad”. Dat staat in een paragraaf over “epigrafische en paleografische tekens” en bij de “typografische tekens”, maar het is waarschijnlijk gemakkelijker te vinden via het register, bijvoorbeeld onder “versieringsfiguren” of “ornamentiek”.’

Je kunt dus alleen via wóórden bij de symbolen komen? ‘Ja, dat kan niet anders. Maar het blijkt te werken.’ Inderdaad leidt zowel het register als de inhoudsopgave snel naar het antwoord op de vragen over het wasetiketsymbool (het betekent: ‘mag in de droger’) en het vrouw-teken (toch inderdaad een rondje met een kruis eronder).

Maar wat nu als bijvoorbeeld een vormgever het teken dat hij gevonden heeft ook wil gaan gebrúíken? Hoe komt hij daar dan aan? Treebus: ‘Bij iedere pc krijg je verschillende symbolenfonts meegeleverd. Daar kan iedereen vrijelijk uit putten - dat is publiek domein. Dat ligt anders bij de tekens die Ben van Popering speciaal voor dit boek heeft gemaakt. Die worden waarschijnlijk digitaal leverbaar, maar er moet wel voor worden betaald. Daar rust auteurs-

[p. 306]

recht op. Hoe dat precies wordt geregeld, is nog niet bekend.’

■ Zeldzame ligatuur

Een wetenschappelijke studie is de Symbolenwijzer dus niet, en dat betekent bijvoorbeeld dat het niet mogelijk is via een notenapparaat de precieze herkomst van de informatie te traceren. Toch moet het boek wel stoelen op een berg bronnenmateriaal. Wat zoal? ‘Allereerst heb je natuurlijk de grote standaardwerken. Zelf ben ik altijd erg onder de indruk geweest van H. Jensen, Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart uit 1958, dat is echt mijn bijbel. En tegenwoordig The World's Writing Systems, onder redactie van Peter T. Daniels en William Bright (1996). Voor de verschillende deelterreinen heb ik me in van alles verdiept; voor het Arabische schrift bijvoorbeeld bestudeerde ik een stapel Arabische leerboeken. En vanaf mijn jeugd heb ik alle boeken en artikelen over letterschrift verzameld die ik maar kon vinden. Als je dat allemaal met elkaar vergelijkt en dubbelcheckt, dan krijg je op een gegeven moment wel door hoe het zit. Maar dat betekent niet dat ik pretendeer een foutloos boek te hebben gemaakt. Daarvoor heb ik toch te vaak ontdekt dat dingen net iets anders liggen dan ik had gedacht.’

‘Een voorbeeld dat ik me herinner, is een Hebreeuws teken dat ik altijd had opgevat als een valutateken. Maar het bleek een zeldzame ligatuur [samensmelting van twee letters - JdJ en KvdZ] voor de combinatie al of el te zijn, die nu nog wordt gebruikt in het Ladino, de Judeo-Spaanse mengtaal, vergelijkbaar met het Jiddisch, maar dan met Romaanse elementen in plaats van Germaanse en Slavische.’

Wie aan een boek als dit werkt, zal vast nog wel meer ontdekkingen doen. Wat waren de belangrijkste? ‘Dat was toch wel dat er zo veel tekens zijn die zo veel verschillende betekenissen kunnen hebben. Het sterretje bijvoorbeeld, dat staat echt voor van alles, van “geboren” tot “voetnoot”. En drie horizontale streepjes ook, bijvoorbeeld “identiek aan”, maar ook “hemel” (in de I Tjing). Verder viel het me op dat allerlei fascistische en andere louche organisaties zich vaak vergrijpen aan mooie, oeroude en heel elementaire symbolen; de bekendste is wel de “swastika”. En wat ik ook wel aardig vond, is dat er in 1903 in Leipzig een congres is gehouden om voor de Duitse ß een hoofdletter te bedenken. Het is nooit wat geworden, maar ik vond het wel verrassend.’

Zeldzame ligatuur (versmelting van twee letters) uit het Hebreeuwse kwadraatschrift voor de combinatie el of al.

Verpakkingsteken: gewicht volgens EG-tolerantienormen.

Conformité Européenne. Europese markering: ‘product voldoet aan de wetten in het Europese gebied’.

Muzieksleutel G, vioolsleutel.

Sint-Hanskruis: Scandinavisch teken voor ‘bezienswaardigheid in de buurt’.

Zetter Ben van Popering moest voor de Symbolenwijzer obscure tekens opnieuw ‘opbouwen’.

■ Waardeoordelen

Behalve symbolenkenner is Treebus ook, en vooral, typograaf. Heeft hij ook met dat oog naar al die symbolen gekeken? ‘Ja natuurlijk. We hebben de letter Times New Roman als uitgangspunt genomen, omdat die niet alleen mooi is, maar ook het meest wordt gebruikt. Er zijn daarom ook de meeste afgeleide tekens van beschikbaar, zoals allerlei wetenschappelijke tekens, fonetische symbolen en formuletekens. Van Popering heeft bij het maken van vooral obscure symbolen geprobeerd aan te sluiten bij dat lettertype, maar daar konden we niet te ver in gaan, anders was het boek over tien jaar nog niet klaar geweest. De esthetische kant van de zaak konden we hier dus niet te zwaar laten wegen.’

Dat betekent niet dat de Symbolenwijzer de vraag of iets nu wel of niet mooi is helemaal links laat liggen. Volgens het voorwoord mag het boek zich dan willen onthouden van waardeoordelen, in de praktijk is het Treebus niet overal gelukt zich aan dit voornemen te houden. Dat er vet schrift wordt gebruikt voor het overzetten van runenschrift heet in het boek onomwonden ‘niet fraai’. En als het gaat over het sterretje als vermenigvuldigingsteken, lezen we: ‘Het onnodige en onjuiste (voornamelijk in de computerwereld gangbare) gebruik van de ster * als vervanging van het maalteken is niet correct en moet worden ontraden.’ Treebus kan zich er nog steeds over opwinden. ‘Ik schreef dat omdat ik me daaraan erger. En omdat het niet nodig is: het maalteken is bij elk lettertype hetzelfde, gewoon een dwarskruisje. En het zit in elk letterfont, op alt-0215, dus dat sterretje is onzin. Ik blijf in het boek zo veel mogelijk op de achtergrond (bijvoorbeeld bij de runentekens die door nazi's worden gebruikt heb ik me enorm ingehouden), maar soms moeten dingen gewoon worden gezegd.’

■ Overijverig commissielid

Is er meer waaraan hij zich stoort? ‘Uitgesproken lelijk vind ik dat Europese e-teken op blikjes en andere verpakkingen. Een knullig, vormloos geval. Net als dat andere Europese teken, de CE-markering. Ik heb niet kunnen achterhalen wie die dingen heeft gemaakt. Het zal wel een overijverig Commissielid of een ambtenaar zonder enig benul van lettervormen zijn geweest, die ze op een achternamiddag heeft bedacht.’

[p. 307]

En wat zijn de favorieten? ‘Het aldusblaadje is voor mij het allermooiste teken. Maar er is meer wat ik waardeer, en ik betrap me erop dat het altijd wat sierlijke tekens zijn, zoals het &-teken (bij sommige lettertypen tenminste), de G-muzieksleutel en het Scandinavische teken voor “er is een bezienswaardigheid in de buurt”. Verder zijn er grotere verbanden die ik erg mooi vind. Een pagina gevocaliseerd Hebreeuws in dat zwarte kwadraatschrift, met die vierkante lettertekens en steeds die kleine lichte vocaal- en reciteertekens ertussen, heeft een prachtig ritme. Eigenlijk is ons Latijnse alfabet tamelijk saai en grijs.’

Intussen moet Treebus een tevreden mens zijn nu zijn levenswerk is afgerond. ‘Ik ben me er vooral nog steeds maar al te goed van bewust dat een boek als dit nooit compleet is. Soms heb ik daar wel nachtmerries van. Maar op een gegeven moment moet je het loslaten. Ik heb me ook voorgenomen dat dit de laatste keer is dat ik me op zulk gekkenwerk stort. Maar dat zei ik de vorige keer ook, toen de Vormwijzer net af was.’

Zie ook de aanbieding op blz. 315.