Onze Taal. Jaargang 76

[p. 270]

Etymologica
Etymologie in uitvoering: resultaten oproep

Nicoline van der Sijs

In de vorige aflevering kregen de lezers van Onze Taal enkele problemen voorgelegd die de redactie van het grote Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) was tegengekomen bij de vervaardiging van het derde deel. Hieronder een selectie uit de reacties.

In het juli/augustusnummer van Onze Taal vroeg ik u om informatie over een aantal woorden: majorette, likkepot, mansbakje, klapstuk, mikado en lammetjespap. De belangrijkste resultaten van deze Nederlandse ‘wordhunt’ zullen verwerkt worden in het derde deel van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands, dat eind dit jaar verschijnt. Sommige reacties van Onze Taal-lezers zijn echter te omvangrijk om een plaats te krijgen in het woordenboek, en andere zijn vooralsnog onbewezen. Om deze reacties te behoeden voor de vergetelheid, krijgen ze hieronder de aandacht die ze verdienen.

Van de drie woorden waarvoor een oudere bewijsplaats werd gezocht, hebben er twee - majorette en likkepot - een scherpere datering gekregen, dankzij de suggestie van enkele lezers om de digitale bestanden te raadplegen van enkele regionale kranten die vrij recent beschikbaar zijn gekomen. De datering van majorette is zo teruggebracht van 1967 tot 1955, en die van (Vlaamse) likkepot van ‘sinds de jaren 1990’ tot 1986. Alleen de datering van mansbakje (‘geldbakje van de orgelman’) is niet verbeterd.

■ Klapstuk

Voor de herkomst van het woord klapstuk deed Minto van Sluis een belangwekkende suggestie. ‘Bij navraag bij diverse slagers werd mij verschillende keren de volgende verklaring gegeven. Klapstuk is het vlees dat wordt gesneden uit het rund in de buurt van de ribben. De benaming verwijst naar de vorm van het vlees op het moment dat het door de slager afgesneden is. Het is een ietwat langgerekt stuk vlees dat “opengeklapt” lijkt te zijn: het vetrandje lijkt opengebarsten en het rode vlees komt bloot te liggen.’ De afbeelding hieronder bevestigt de gegeven verklaring.

Klapstuk: een ietwat langgerekt stuk vlees dat ‘opengeklapt’ lijkt te zijn.
Foto: www.vlees.nl

Uit de reacties naar aanleiding van de spelnaam mikado bleek dat velen nostalgische herinneringen bewaren aan dit spel en de voorlopers hiervan. Die voorlopers waren bekend - zo wisten lezers te melden - onder de namen knibbelen (in verschillende gezinnen in verband gebracht met kibbelen, ‘want daar liep het meestal op uit’), Maharadja en Radja. Het spel dat wij nu als mikado kennen, is waarschijnlijk in 1936 vanuit Hongarije naar de Verenigde Staten gebracht, waar men de algemene benaming pick-up sticks gebruikte, naast Mikado of Mikado pick-up sticks, wat naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk een merknaam was. De naam komt van het stokje dat het hoogst scoort: het blauwe stokje Mikado (Japans voor ‘keizer’). Dezelfde verklaring geldt uiteraard voor de spelnamen Maharadja en Radja. De naam mikado is in Nederland in ieder geval bekend geworden in de jaren vijftig, lang voor 1984 dus, het jaar waarin het voor het eerst vermeld is in de grote Van Dale. De bekendheid van de naam is waarschijnlijk te danken aan beschuitfabrikant Bolletje, die volgens een lezer in de jaren vijftig kleine geschenken weggaf aan vaste klanten. ‘Vrijwel zeker in 1955 kregen we het mikadospel als geschenk. Op de verpakking en in de beschrijving van de spelregels werd ook het woord mikado gebruikt.’

■ Lammetjespap

Ook de vraag naar de herkomst van de benaming lammetjespap leidde tot veel jeugdherinneringen, maar, hoe interessant ook, bewijskracht voor de herkomst

[p. 271]

van het woord leveren ze niet. Wél blijkt dat lammetjespap op verschillende manieren wordt klaargemaakt. Sommigen leggen een relatie tussen de naam en de textuur van de pap. Zo schrijft Chandrã Bliek: ‘Tarwebloem is grauwer van kleur (mits ongebleekt) en grover van structuur dan de fijne, prachtig witte rijstebloem waarvan lammetjespap wordt gekookt. Ik heb de naam altijd verklaard uit dit verschil in kleur en structuur. Zoals de vacht van een lam nog zacht en wit is, zo is die van een schaap ruwer en grauwer; zo zijn de verschillen tussen de twee soorten pap, tarwepap en meelpap, hiermee vergelijkbaar.’ Aangezien in het oudste citaat (uit 1717) lammetjespap inderdaad synoniem was aan meelpap, is deze verklaring niet onmogelijk, maar er zal toch extra bewijsmateriaal nodig zijn, want de vergelijking met de lichte en zachte vacht van het lam kan gemakkelijk een verklaring achteraf zijn.

Jos Knipping heeft een vergelijkbare associatie: ‘Vroeger (tussen 1945 en 1950) kreeg ik weleens lammetjespap, die bestond uit melk, stukjes wit brood, een blokje anijs en suiker. Die stukjes wit brood zwollen natuurlijk op in de melk, waardoor wellicht de suggestie ontstond dat er lammetjes in de melk zaten.’ Deze verklaring is minder waarschijnlijk, omdat het door hem genoemde recept voor de pap ongebruikelijk is.

Jan de Lange denkt daarentegen aan de onschuld en zachtmoedigheid waarmee het lam van oudsher wordt geassocieerd: ‘Als kinderen (plm. 1945-1950) kregen wij lammetjespap als we ziek waren. De gezonden van het gezin aten ofwel gortepap ofwel havermout. Lammetjespap werd bij ons gemaakt van maizena. Eerst een beetje maizena oplossen in een schaaltje koude melk, daarna voorzichtig bij de warme melk gieten. Boter en suiker erbij en genieten maar. In ieder geval gaf bij mij de lammetjespap het gevoel van teerheid, zachtheid en liefde, dezelfde gevoelens die een lammetje bij je opwekt.’ Opnieuw een bijzonder recept, maar juist daarom minder waarschijnlijk als naamgevingsmotief voor de pap.

■ Lam Gods

Anne Marie Smetsers vermoedt dat er bij lammetjespap sprake is van een eponiem: ‘Waar ik onmiddellijk aan moet denken als ik lees dat lammetjespap ooit lammertjespap heette, is de gruwel die mijn vader (Den Bosch, 1929) over de rug trekt als hij het heeft over “pap van Drieke”. Oftewel gortepap: dikkige witte pap met klonten. Die kocht mijn oma, zijn moeder, recht van de maker: Driek, of op z'n Bosch: Drieke. Werd lammetjespap niet gewoon ooit ergens door Lammertje gemaakt of verkocht?’ Hoewel in het verleden inderdaad de voornaam Lammertje voorkwam als variant van Lambert, lijkt het onwaarschijnlijk

Een lezer vermoedt dat lammetjespap te maken heeft met de symbolische naam Lam Gods voor Christus.

dat een niet nader geïdentificeerde lokale fabrikant landelijke bekendheid heeft gekregen met zijn pap.

Twee lezers leggen een religieus verband. Pieter Conijn denkt aan de symbolische naam Lam Gods voor Christus. ‘Ik wil u de verklaring van het woord lammetjespap die mijn vader mij gaf, niet onthouden. Mijn vader was oud-katholiek pastoor van opeenvolgend verschillende oude parochies. Na de Reformatie bleven de katholieken, al of niet in het geheim, de mis vieren. Hiervoor waren hosties nodig, die meestal door klopjes [katholieke lekenvrouwen die de gelofte van zuiverheid hadden afgelegd - NvdS] gebakken werden in hostieijzers, nu nog te vinden in enkele oude pastorieën en in musea, bijvoorbeeld het Catharijneconvent. Op de hosties was veelal in reliëf een Lam Gods afgebeeld. De ingrediënten waren bloem en water. Ze werden na het bakken bijgesneden. Van de afsnijdsels en de mislukte exemplaren werd pap gekookt: lammetjespap. Ik heb geen enkele bewijsplaats, maar mijn vader was een consciëntieuze man en zeer goed op de hoogte van de geschiedenis van de schuilkerkenperiode. Het lijkt mij de moeite waard om te onderzoeken of er nog andere bronnen zijn voor deze verklaring. Als deze niet te vinden zijn, dan blijft het een mooi verhaal.’ En een mooi verhaal is het, maar een bevestiging uit een onafhankelijke bron hebben wij niet kunnen vinden.

■ Sint-Jan

Lau Kanen schrijft: ‘Ik heb dit woord altijd in verband gebracht met het tamelijk bekende gedicht “Het lied van Jesus en St. Janneke” van pater Adriaen Poirters (1605-1674), met name de regels 4-6 [zie het kader - red.]). Het tafereel is ook talloze malen door schilders uitgebeeld en naar ik meen komt er dan ook nogal eens een bordje pap aan te pas. Als curiositeit vermeld ik hier dat wij in de jaren vijftig, als tienerjongens op een kostschool, geregeld macaronipap kregen en deze gewoonlijk aanduidden met een wat oneerbiedige variant op lammetjespap: lulletjespap. De vorm en de zachtheid van de in melk gekookte macaronipijpjes gaven daar natuurlijk ook aanleiding toe.’ Inderdaad wordt Sint-Jan (Johannes de Doper) veelal afgebeeld met een lam, maar nergens is een bewijs te vinden voor een relatie tussen de naam lammetjespap en (het gedicht over) Sint-Jan.

Wij zijn alle lezers zeer dankbaar voor hun reacties, ook die welke hier niet konden worden vermeld. Suggesties voor de nog openstaande vragen blijven uiteraard welkom.

‘Het lied van Jesus en St. Janneke’

Enkele fragmenten uit ‘Het lied van Jesus en St. Janneke’ van pater Adriaen Poirters S.J. (1605-1674). Heeft het woord lammetjespap iets met dat gedicht te maken?

Lestmaal op ene zomerse dag
Hoort wat ik voor bevalligs zag
Van Jesus en St. Janneke
Die speelden met een lammeke
Al in dat groengeklaverd land
Met een papschoteltje in de hand.
(...)
Zo moest het lammeke eten gaan.
En Jesus gaf wat brooike
En Johannes gaf wat hooike
Ter wereld en was nooit meerder
vreugd
Dan de twee kozijntjes waren verheugd.
(...)
En alle de kinderkens zagen hen aan
Totdat ze ten leste zijn thuis gegaan.
De moeder die maakte op staande
voet
Van suiker en melk een pappeke zoet.
(...)