Onze Taal. Jaargang 76

[p. 241]

Geschiedenis op straat
Manpad

Riemer Reinsma

De straatnaam Manpad is bekender dan hij zo op het eerste gezicht verdient. Hij ontleent zijn faam aan het Huis te Manpad, een landgoed in Heemstede, en aan de ‘slag bij het Manpad’. Het bizarre is echter dat de straatnaam Manpad in zijn oorspronkelijke korte vorm alleen voorkomt in de Rotterdamse buurt Vreewijk, waar hij de herinnering levend wil houden aan het ‘echte’ Manpad, in Heemstede. Maar dáár is de naam in die korte vorm verloren gegaan en bestaat alleen nog de langere versie Manpadslaan.

Volgens de overlevering is er twee keer slag geleverd bij het Manpad. In 1304 zouden de Hollanders hier een Vlaams leger hebben verslagen, in 1573 werden de Hollanders verslagen door de Spanjaarden.

De herinnering aan deze gevechten, allebei tegen buitenlandse indringers, móést er bijna wel toe leiden dat de schrijver David Jacob van Lennep (de vader van Jacob van Lennep), die in het Huis te Manpad woonde, in 1817 een gedenknaald liet plaatsen waarop beide veldslagen in ronkende taal werden herdacht: ‘Ter ere van (..) de brave burgers van Haerlem die (...) de vreemde mannen langs dit pad verdreven en ter eere van hen die tot ontzet van Haerlem bij dit MANNEPAD hun leven waagden’.

Allemaal heel mooi, maar inmiddels is gebleken dat de Manpadslaan én het Manpad zijn omgeven door raadsels en niet-kloppende verhalen. Om te beginnen heeft de eerste slag om het Manpad, van 1304, nooit plaatsgevonden. De mythe daaromtrent is omstreeks 1490 ontstaan. In 1955 reconstrueerde de historicus F.W.N. Hugenholtz alle berichten over de vermeende veldslag in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

■ Raadsels

Dan de raadsels. De huidige naam Manpadslaan suggereert dat deze laan naar het Manpad leidt, maar waar ís dat Manpad dan? De Manpadsláán is nu een korte, van west naar oost lopende weg tussen de Leidsevaartweg en de Herenweg. Maar in 1539 was het Mannepat de aanduiding voor ‘die wech die men rijt uuyt Haerlem nae Leyden’, zoals staat geschreven op een kaart uit dat jaar. Uit die kaart, uitgebreid besproken door A.H. Huussen en J.M.I. Koster-van Dijk in Haerlem jaarboek 1973, blijkt ook dat het oude Manpad op de plaats moet hebben gelegen van de huidige Herenweg. In datzelfde jaarboek schrijft historicus J.C. Deelder: ‘Het Mannepat was dus niet zomaar een voetpad dat zich door de duinen slingerde, maar een integrerend onderdeel van de belangrijke noord/zuid verkeersader in het toenmalige Holland.’

Dat wordt bevestigd in het boek Heemstede in de historie (1972) van Johan Willem Groesbeek. Hij beschrijft hoe de gevechten in 1573 begonnen. Op 8 juli was Willem van Oranje met zijn troepen uit Noordwijkerhout vertrokken ‘om langs Hillegom en het Mannepad Haarlem te bereiken’, en op deze noordzuid lopende weg ontmoette hij de Spaanse troepen ter hoogte van de huidige Manpadslaan.

Het Manpad was dus in 1573 al een belangrijke, doorgaande weg, maar daarmee rijst er een nieuwe vraag. Volgens het Middelnederlandsch woordenboek was een manpad ‘een smalle weg of pad alleen geschikt voor voetgangers of mannen te paard, niet voor voertuigen; voetpad’. Zo'n pad was ongeveer een meter breed. Een ‘straat’, ‘heerstraat’ of ‘heerweg’ was daarentegen ook voor voertuigen geschikt. Hoe was het dan mogelijk dat een - voor toenmalige begrippen - brede weg Manpad heette? Vermoedelijk was de naam destijds al stokoud, en was het oorspronkelijke voetpad op dat moment al verbreed tot een echte weg. Dat was al zo in 1539 (op de genoemde kaart staat immers dat het Manpad een rijweg was), en waarschijnlijk was het ook al zo in 1490, toen de mythe over de slag van 1304 ontstond. Als hier toen nog een voetpad had gelegen, had er nooit een mythe kunnen ontstaan over een troepentransport en een veldslag.

■ Volksetymologie

In het begin van de zestiende eeuw, zo mogen we aannemen, wist niemand meer dat een manpad de aanduiding was voor een voetpad. Zo ontstond er een mooie voedingsbodem voor volksetymologieën. Zo schreef Jacob van Lennep in Het leven van Mr. Cornelis van Lennep en Mr. David Jacob van Lennep (1861): ‘De naamsoorsprong van het Manpad wordt, als ieder weet, toegeschreven aan het vluchten van zoo vele mannen langs het daar toen aanwezige pad, bij gelegenheid, dat Witte van Haemstede in 1304 de Vlamingen van voor Haarlem verdreef.’

Maar ook historicus Deelder bezondigt zich aan een volksetymologie, wanneer hij over de naamsverandering van Manpad naar Herenweg schrijft: ‘Man werd heer, en pad werd weg’, waarmee hij suggereert dat de naam een ‘opwaardering’ zou hebben ondergaan. Echter, heer was hier geen aanduiding voor een persoon maar voor een leger. Waarschijnlijk is de naam Manpad om een andere reden vervangen door Herenweg: dat laatste was de gewone naam voor de rest van deze hoofdweg tussen Leiden en Haarlem, en hier en daar is dat nog steeds zo. In Lisse ligt nog steeds een Herenweg op de plaats van de oude noord-zuidverbinding.

Door David Jacob van Lennep geplaatste gedenknaald te Heemstede, waarop sprake is van een ‘mannepad’.