Onze Taal. Jaargang 76

[p. 244]

Woordenboek van de poëzie
De brul

Guus Middag

Zou er iets omgaan in het hoofd van een dier? Vast wel. Maar wat? Dichters hebben het zich weleens afgevraagd, en geprobeerd de taal van de dieren na te doen. In een gedicht van Jan Hanlo zegt een mus ‘tjielp’, en nog eens ‘tjielp’, in totaal twintig keer, gevolgd door ‘etc.’ Mooi, al viel er, voor mij althans, nog niet veel mededeling uit te halen. Dat geldt ook voor de regels waarmee een paar lijsters zich mengen in een gedicht van Hans Warren. Zij zeggen ‘pirix pirix tjuwie tjuwie tjitjuwuwu’ en ‘tlie tluu tlie tirìktiping tjulìlililili’. Daarna neemt de dichter het gelukkig weer over. Maar soms lijkt er iets van betekenis in de klanken aan te wijzen. Als je goed naar muizen luistert, zoals L.Th. Lehmann deed, dan hoor je tussen alle gepiep over en weer ook iets andere ie-klanken. ‘Piep’, zegt de een. En de ander: ‘Piep, piep, piep.’ En dan de ene weer: ‘Liever tierks dien pieps!’ Dat moet wel de muizentaalversie zijn van ‘Liever Turks dan paaps’.

■ Voorbij het gras

Van het gedachtenleven van koeien zou je, op grond van hun klanken, niet al te veel hoeven te verwachten. ‘Boe’, dat is het wel zo ongeveer. Een koe zegt ‘boe’. Zo ziet K. Schippers het ook, in zijn korte vers ‘De koe’: ‘Een koe / is een merkwaardig beest / wat er ook in haar geest / moge zijn / haar laatste woord / is altijd / boe’. Maar dat is alleen de buitenkant, de voor ons hoorbare en zichtbare koeienwereld van gras, grazen, herkauwen, een slome oogopslag en af en toe loeien. Er is ook een wereld voorbij dat gras en het grazen. ‘Gras... en voorbij het grazen / lig ik bij mijn vier poten / mijn ogen te verbazen’, zo peinst een koe, in een gedicht van Gerrit Achterberg. Het biedt inzicht in de gedachten van het herkauwende dier. Niemand heeft daar weet van, maar het verrassende is dat dit slome dagdroomdoezelverslag toch aannemelijk klinkt. Er zit wat stereotiep dommig koegeflosofeer in: ‘de sloten / kaatsen mijn beeld wanneer ik drink, / dan kijk ik naar mijn kop, en denk: / hoe komt die koe ondersteboven?’ En wat typisch dierlijke sensualiteit: ‘alleen de boer melkt mij zo zalig, / dat ik niet eenmaal denk: wat is hij toch inhalig.’

Foto: Onze Taal

Het zou een treffend portret van het lome gedachtenleven van een koe kunnen zijn, als er niet déze titel boven had gestaan: ‘De dichter is een koe’. Dan is meteen duidelijk dat Achterberg er een andere bedoeling mee had. Dit is niet een portret van een koe die er menselijke gedachten op na houdt, maar van een dichter die voor deze gelegenheid wat koeiige trekken heeft gekregen. Zoiets heet een allegorie. Als de koe een dichter is, dan is herkauwen dichten, melk het gedicht en de melkdrinker de lezer.

■ Mokkelmens

De Australische dichter Les Murray heeft zich in een van zijn gedichten echt proberen in te leven in een koe. Daar horen dan niet alleen koe-achtige gedachten bij en een koeiig perspectief, maar ook koetaal. ‘All me are standing on feed’, zo begint het. Geen correct mensen-Engels, maar wij voelen meteen aan wat de bedoeling moet zijn. De koe noemt zichzelf ‘mij’, en alle andere koeien heten dan natuurlijk ook ‘mij’. Dus ‘wij’ zijn ‘alle mij’, of ‘alle mijs’, of ‘alle ik’, zoals Huub Beurskens het vertaalde. En wat doen alle ik? ‘All me are standing on feed.’ Hier wordt al meteen een spel met de lezer gespeeld. Als je de koe alleen zou hóren denken, zou je niet zeker weten wat hij bedoelde: ‘feet’, met een t, meervoud van foot (‘voet’), of ‘feed’, met een d, het Engelse woord voor ‘voedsel, voer’. Alleen door de spelling weten we dat het om het laatste gaat. ‘Alle ik staan op voer’, vertaalt Beurskens.

Het is opmerkelijk dat de koe in zijn taal hetzelfde woord voor ‘tractor’ heeft als het Engels, en ook voor ‘klaver’ en ‘boterbloem’ en ‘gras’ en allerlei andere belangrijke onderdelen van het koe-universum, maar weer niet voor de vrouw die het voer komt brengen. Zij heet niet de boerin, maar de ‘heifer human’. Zij is samen met de ‘bull human’ de baas op het erf. De ‘bull human’ is de stiermens, het mannetje, de boer. Heifer is het Engelse woord voor ‘vaars’. De ‘heifer human’ is dus de vaarsmens, het vrouwtje, de menskoe. Vermoedelijk speelt hier ook nog wel een tweede betekenis mee. Heifer is ook slang voor ‘leuke griet, lekker stuk’. Het zou best kunnen dat onze koe daar een goed oog voor heeft, en dan is onze boerin in het Koes misschien wel het lekkere mokkelmens, de leuke chickboer, of hoe je dat ook maar zou moeten vertalen.

Onze koe ruikt ook heel goed dat ‘de vaarsmenselijke geurt naar behoefte aan de stiermenselijke’ (vertaling Beurskens), zoals zij ook heel goed ruikt

[p. 245]

dat een van haar mede-koeien ‘geurt naar behoefte aan de stier, dat zware dringende ik, / de rugbeklimmer’. Zo krijgen wij een beeld van het boeiende erf-leven van deze koe, vol van elementaire behoeften en gevoelens, van inseminatie en machinale melkafzuiging tot lekker grasvreten en mestproductie. Er valt van alles te beleven, en onze koe weet het steeds mooi te beschrijven, in haar eigen koewoorden: ‘en alle ik laten de goede vladen vallen.’

■ Zere botten

Maar zo paradijselijk kan het niet blijven. Er hangt deze dag iets dreigends in de lucht. Onze koe ziet dat één ik op het erf moet achterblijven. Deze ik is al oud en heeft zere botten en er is ‘weinig melk in die ik nu’ en dan weten wij, niet-ikken, of wij nu vaarsmensen zijn of stiermensen, wel hoe laat het is. Zeker als wij daar ‘de oudste stiermenselijke’ zien aan komen lopen, waar ‘een stok uit steekt’ die knalt, ‘knalt als de karwats’. De oude ik ‘siddert’ en valt neer en blijft liggen, ‘dromend op het lege erf’. Alle koeien voelen meteen dat er iets ergs gebeurd is. ‘Alle ik komen aangerend.’ En hoewel ze er niet naar kunnen kijken, zoals ze ook niet naar de zon (‘het Hete Deel van de hemel’) kunnen kijken, proberen ze het toch. Ze zien hoe ‘het vreselijke’ uit de hals van de ik stroomt. Ze zien hoe ‘de stiermenselijke’ met zijn glinsterend blad (‘als van de bittere gomboom’) in de dromende ik bezig is en daaruit glibberige dingen omhoog haalt, het lijkt wel een kalf. Zij begrijpen misschien niet precies wat er gebeurt, maar zij voelen wel dat het niet deugt. Die boer is een moordenaar, een soort roofdier. ‘De wolf-aande-kalveren is de stiermenselijke. Spiets de stiermenselijke!’ De koeien willen hem wel op de horens nemen, maar zij worden ver van de slachtplek gehouden door de hond en de vaarsmens. Dan rest ik en de andere ik-dieren niets anders dan hun stem te verheffen, uit woede en onmacht. Wij zouden zeggen: de koeien staan te loeien. Maar een koe zegt dat heel anders: ‘alle ik doen de Brul’.

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘de Brul doen, Nederkoes voor: loeien (vertaling van Engelkoes make the Roar).’

Dit is de laatste aflevering van ‘Woordenboek van de poëzie’. In het volgende nummer begint Guus Middag met een nieuwe rubriek.