Onze Taal. Jaargang 76

[p. 232]

Bargoens [4]
Hoteldebotel en gozer

Ewoud Sanders

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

Illustratie: Hein de Kort

Vraag mensen om een voorbeeld te geven van een woord met een Bargoense oorsprong, en de kans is groot dat ze gozer noemen. Veel woorden uit het Bargoens zijn inmiddels doorgedrongen tot het Standaardnederlands, en vele hebben hun platte klank verloren. Een woord als hoteldebotel bijvoorbeeld, voor ‘dol, stapelgek’, zullen weinigen nog als plat ervaren, terwijl het in 1972 nog werd opgenomen in het Bargoens woordenboek van Enno Endt en Lieneke Frerichs.

Sterker nog: ik vermoed dat de meeste mensen hoteldebotel nu als een leuk of liefijk woord ervaren, vanwege het binnenrijm, en vanwege de associatie met verliefdheid. Je kunt hoteldebotel verliefd zijn op iemand, en als die ander dat ook op jou is, dan behoort dat tot de beste dingen die je in je leven kunnen overkomen.

Hoteldebotel heeft zijn platte klank dus verloren, maar bij gozer ligt dat anders. Volgens de grote Van Dale (2005) betekent gozer ‘kerel’ of ‘vent’ en dat is juist, maar daarmee is de gevoelswaarde niet uitgedrukt. Een gozer is doorgaans een toffe vent. Een jongen van de gestampte pot. Een gozer is een bink - waarschijnlijk iemand, zo wil de romantische voorstelling, met een grote bek en een klein hartje.

■ Van de kaart

Hoteldebotel en gozer komen allebei uit het Hebreeuws. Zoals al eerder in deze serie gemeld is, heeft het Bargoens, de dieventaal, veel ontleend aan het Jiddisch en Hebreeuws. Vroeger waren de meeste Joden in Nederland zeer arm; ze woonden in de verpauperde wijken van de stad, de wijken die ook veel criminelen voortbrachten. De taal van de Joden gold voor niet-Joden als een geheimtaal, en aangezien criminelen er belang bij hadden om niet door iedereen verstaan te worden, namen zij veel woorden uit het Hebreeuws en Jiddisch over, doorgaans in verbasterde vorm.

Dat geldt ook voor hoteldebotel, dat we ook aantreffen als hobeldebotel, hodeldebodel, hokelebokus en zelfs als ovelewotel en overwotel. Die laatste twee vormen komen het dichtst bij het Jiddische origineel, want hoteldebotel is een verbastering van over(le)wotel, dat ‘overstuur, van de kaart’ betekent. Dit gaat weer terug op het Hebreeuwse (ng)owar oewoteel, dat ‘heengegaan en verdwenen (van de wereld)’ betekent, een zin die voorkomt in een Talmoedisch traktaat over ethische leerstellingen, te weten Pirke Owes 5:24.

■ Bruidegom

Gozer is eveneens een verbastering van een Jiddisch woord, namelijk van chosen, dat ‘bruidegom’ betekent en dat op zijn beurt teruggaat op het Hebreeuwse choson, met als betekenissen ‘schoonzoon’ en ‘bruidegom’. Net als hoteldebotel komt het in allerlei vorm- en spellingvarianten voor, waaronder gauser, goasser, gooser, goosser, goozer, goser, gosert, gouser en gozert.

In Koosjer Nederlands (2006), een prachtige studie over Joodse woorden in de Nederlandse taal, wijzen Justus van de Kamp en Jacob van der Wijk erop dat in de literaire bronnen aanvankelijk - aan het begin van de twintigste eeuw - geen duidelijk onderscheid te maken valt tussen het Joodse gosen voor ‘bruidegom, partij, partner’ en het (aan het Nederlands aangepaste) gozer in de betekenis ‘vent, kerel’.

Inmiddels is het pleit voor deze woorden beslecht: gosen wordt in niet-Joodse kringen helemaal niet meer herkend, terwijl gozer algemeen bekend is en diverse min of meer vaste verbindingen is aangegaan. Ook kwamen en komen we gozer tegen in samenstellingen als:

-	gozertippelaar voor ‘iemand die 's avonds op zoek gaat naar dronken lui om ze te beroven’ (verouderd)
-	dolmgozer voor ‘versufte kerel’ (verouderd)

[p. 233]

-	klapgozer voor ‘pooier die klanten berooft’ (verouderd; klapper is een Bargoens woord voor ‘roofhol’)
-	plonsgozer voor ‘Duitse soldaat tijdens WO II die werd voorbereid op de invasie naar Engeland’
-	lefgozer voor ‘opschepper, kapsoneslijer, druktemaker’. Dit woord is volop in gebruik en komt jaarlijks honderden keren in kranten voor. In 1995 was het zelfs te horen in de Tweede Kamer, toen de PvdA'er De Cloe zei: ‘De vroegere lefgozer Dijkstal is nu wat bang uitgevallen.’
-	moordgozer voor ‘jofel persoon’ en wereldgozer voor ‘fijne vent’ (beide volop in gebruik)

Gozer is in 1906 voor het eerst opgetekend, in een Bargoens woordenboekje dat werd samengesteld door de Amsterdamse politiecommissaris W.L.H. Köster Henke. Hij vermeldde als verbindingen haaie goozer voor ‘sterke kerel’ en sikkere goozers voor ‘dronken kerels’. In latere bronnen vinden we nog bekneisde gozer voor ‘beruchte kerel’, en gozer zonder solletje voor ‘arbeidersjongen’. Of dit min of meer vaste verbindingen waren, weten we niet. Dat geldt wel voor linke gozer (‘gevaarlijke, geslepen kerel’), dat je vaak in literatuur tegenkomt en dat nog steeds algemeen is.

■ Erfenis

Weten we wanneer hoteldebotel en gozer tot het Standaardnederlands zijn doorgedrongen? Een goede indicatie hiervoor is wanneer een woord is opgenomen in de handwoordenboeken van Koenen. Die woordenboeken waren bedoeld voor de middelbare scholen, en zeker tot in het begin van de jaren zeventig waren de samenstellers ervan terughoudend met het opnemen van woorden en uitdrukkingen die zij niet tot het Standaardnederlands rekenden.

Gozer debuteerde in Koenen in 1937, zonder een zogenoemd gebruikerslabel, terwijl Van Dale het nog in 1950 kwalifceerde als ‘dieventaal, volkstaal’. Hoteldebotel moest in Koenen wachten tot de liberale lexicograaf J.B. Drewes het stokje overnam van de meer behoudende J. Endepols. Zodoende debuteerde hoteldebotel pas in 1974 in dit schoolwoordenboek, met als vormvariant oteldebotel en met twee betekenissen: ‘van de kook, van streek, van zijn stuk’ en ‘weg van iets, verrukt van iets, verliefd’.

Ha, verliefd - op een ‘moordgozer’ bijvoorbeeld, een benaming die in het Standaardnederlands is doorgedrongen, maar die nog altijd de erfenis meedraagt van zijn oorsprong, het Bargoens.