Onze Taal. Jaargang 76

[p. 196]

Het Genotschap Onze Taal
Tegen het academisch gildedenken

Jan Kuitenbrouwer

Al 75 jaar is het Genootschap Onze Taal er vooral ook voor niet-taalkundigen. Intussen wil Onze Taal al die niet-academische taalliefhebbers wél ‘op taalkundig verantwoorde wijze’ bedienen. Die twee uitgangspunten botsen soms, zo ondervond Onze Taal-columnist Jan Kuitenbrouwer - geen taalkundige, maar wél auteur van enkele fameuze boeken over taal.

Een van de foto's aan de muur van mijn werkkamer stelt een huiselijk tafereel voor waar ik als kind vaak getuige van ben geweest. Mijn moeder zit, mijn vader staat. Zij kijkt op naar hem, hij tuurt in een dik boek. De Van Dale.

Mijn ouders waren altijd met elkaar in discussie. Permanent. In een discussie ontstaat weleens verschil van mening over de betekenis van een woord. De meeste mensen stappen daaroverheen. Mijn ouders niet. Die haalden dan de Van Dale tevoorschijn. Niet dat ze woordenboeken als het hoogste gezag beschouwden, overigens. Het woordenboek op die foto, Van Dales tiende druk, uit 1976, is tegenwoordig van mij. Her en der staan aantekeningen in de kantlijn, van mijn ouders. Bij het woord neger, bijvoorbeeld. Van Dale omschrijft de neger als: ‘persoon behorend tot één der zwarte rassen van Afrika, gekenmerkt door donkere huidskleur, kroeshaar, platte neus enz.’, maar ook als: ‘afstammeling van de in vroeger tijd in Amerika ingevoerde negerslaven’. Dat laatste is met potlood doorgestreept. ‘Overbodig,’ staat erbij geschreven, ‘zelfde neger als onder 1’. Mijn ouders hadden wel respect voor autoriteit, maar dan vooral hun éígen autoriteit.

Een vergelijkbare houding van eigenzinnigheid ligt ten grondslag aan boeken als Noblesse Oblige van Nancy Mitford, nog steeds een van de beste taalkundige werken die ik ken, geschreven door een rijkeluisdochter met een ‘sketchy’ opleiding. Met als voornaamste bagage een scherp oor, een goed verstand en de nodige humor analyseerde zij een wezenlijk, algemeen bekend maar nooit eerder beschreven onderdeel van de Engelse klassenmaatschappij: U(pperclass) en non-U(pperclass) taalgebruik, sindsdien een gevleugeld begrip.

Mijn moeder, Britse van geboorte en een groot bewonderaar van Mitford, gaf mij het boek te lezen toen ik een jaar of vijftien was, en achteraf besefte ik dat het in mijn achterhoofd moet hebben gezeten bij het schrijven van Turbotaal, mijn boek over het moderne taalgebruik in de jaren tachtig.

Ik wil maar zeggen: taalkunde is een mooi vak, maar ook zonder een academische graad in die richting kun je nuttig werk verrichten. En ook taalkundigen verrichten natuurlijk nuttig en belangrijk werk, maar vaak ook, vind ik, is wat taalkundigen doen weinig meer dan het opgraven van zelfverstopte paaseieren.

■ Onthullen en ontbijten

Vorig jaar oktober schreef ik in mijn Onze Taal-column ‘Iktionaire’ over mijn oude timmerman Dirk, die van taalraadsels houdt. De meeste Dirkismen kende ik wel, maar soms had hij ook wel een verrassende. Die over de ‘werkgever’ en de ‘werknemer’ bijvoorbeeld. (‘Ik geef mijn werk aan mijn baas, die mijn werk neemt. Waarom heet hij dan de werkgéver en ik de werknémer?’) Ja, dat gaat over het verschil tussen arbeid en werkgelegenheid, dat wist Dirk ook wel, maar niet iedereen in Dirks koffiehuis is zo slim als Dirk, dus daar had hij de collega's dan leuk tuk mee. Ik noemde in die Iktionaire ook het raadsel van de ‘kosten’ en de ‘onkosten’, en de vraag van mijn dochter Jessica waarom ‘onthullen’ en ‘ontbloten’ min of meer hetzelfde is, terwijl ‘verhullen’ en ‘bloot maken’ juist tegengesteld zijn.

Een dag na het inleveren van de Iktionaire over Dirk belde de eindredactie op. Binnen de redactie klonken bezwaren uit de hoek van de academische taalkunde. Want wat bleek? Zeven jaar geleden was in Onze Taal al eens haarfijn uitgelegd hoe dat zat met het voorvoegsel ont-. Daarin staat dat ont- zoals in ontbijten en ontbranden (en dus ook ontbloten) niet het tegenovergestelde van iets uitdrukt, maar het begin.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Kijk. Dat is nu wat ik bedoel met het opgraven van een zelfverstopt paasei. Immers, wat ont- in het geval van ontbloten úítdrukt, is duidelijk. Als timmerman Dirk niet begreep wat het uitdrukte, had hij de vraag überhaupt niet kunnen stellen! Het gaat niet om wat ont-in ontbloten (of, soortgelijk geval, ontdooien) úítdrukt, Dirk stelde vast dat dit diametraal staat tegenover de betekenis die ont- soms ook heeft, en vroeg zich af hoe dat komt. En die vraag beantwoor-

[p. 197]

den de auteurs van dat Onze Taal-stuk niet. En dat is ook begrijpelijk, want dat weten we niet!

■ Loffelijke poging

Het grappige is dat de studie waarop dat Onze Taal-artikel uiteindelijk gebaseerd is, daar wél eerlijk in is. Die studie is van de taalkundige J. Verdam en verscheen in 1901 in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde. Verdam pluist de diverse betekenissen van ont-nauwgezet uit en breekt zich het hoofd over die tegenstrijdigheid. Waarom betekenen ontvriezen en ontdooien hetzelfde? Sterker, waarom is zelfs het ‘ontstaan’ van een brand de ene keer het begin, en de andere keer juist het einde, zoals hij aan de hand van een antiek citaat laat zien? Verdam doet een loffelijke poging het raadsel op te lossen, maar veel verder dan het opsommen van vergelijkbare dubbelzinnigheden in het Duits komt hij niet. Daar zie je iets dergelijks met het voorvoegsel ent-. Maar ook daar hebben we niet zo veel aan, erkent hij, want in het Frans en Latijn komt diezelfde merkwaardige tegenstrijdigheid voor. Ontbloten, bijvoorbeeld: denudare, dénuder. Als in het Latijnse taalgebied een soortgelijke verwarring zou hebben plaatsgehad tussen in- en ont-, zou dat wel héél toevallig zijn. Ja, of de Latijnse variant was er eerst, en wij namen die later over, maar hoe is hij dáár dan ontstaan?

Wat doet Verdam? Hij geeft gewoon toe dat hij er niet uit komt. ‘Dit gedeelte der beschrijving van ont- is m.i. zwak, en heeft aanvulling en verbetering noodig’, stelt hij.

De líéfde voor de taal, daar gaat het uiteindelijk om. Om de schoonheid, de poëzie, de muziek, de rijkdom en het raadsel van de taal. Om het genót van taal.

En wat doen Verdams eigentijdse collega's, in dat stuk in Onze Taal? Zij schuiven het raadsel onder de mat. Alle betekenissen zijn ‘varianten op het bereiken van een toestand die tegengesteld is aan de huidige toestand’, schrijven zij. Ja, zo lust ik er nog wel een. ‘Als iets “ontbrandt”,’ schrijven ze nog, ‘dan verandert de toestand van “niet branden” in “wel branden”.’ Ja, maar als je een olijf ontpit, verandert de toestand ‘wel pit’ in ‘geen pit’. Dat is dus niet het antwoord, dat is de vraag! Ont- is een rood stoplicht dat op het ene kruispunt ‘stoppen’ betekent, en op het volgende ‘doorrijden’ - dat staat daar eigenlijk. En dat kómt doordat dat rode licht op het ene kruispunt een andere betekenis heeft dan op het volgende. Wow! Het doet een beetje denken aan dr. Clavan, de archetypische tv-deskundige van Kees van Kooten, die moeilijke vragen beantwoordde door ze gewoon in andere woorden te herhalen.

■ Niet te gewichtig

Als ik één suggestie zou mogen doen voor de kómende 75 jaar van het Genootschap Onze Taal, dan zou dat zijn: waak voor het academisch gildedenken. Een taalkundige is uiteindelijk ook maar iemand die onder toezicht een stapel boeken heeft gelezen, laten we daar niet te gewichtig over doen.

Het Genootschap Onze Taal is een open genootschap, voor iedereen die van onze taal houdt. Het maandblad Onze Taal is in wezen een publiekstijdschrift. Natuurlijk heeft het ook een educatieve taak, maar het moet om méér gaan dan opvoeding en educatie. De ware taalliefhebber wil, denk ik, voor vol worden aangezien. En zolang er geen bevredigend antwoord is op het Raadsel van Ont-, zal hij altijd weer blijven vragen hoe dat nou zit, en geen genoegen nemen met de doorzichtige formules waarmee de taalkunde het ‘verklaart’. Zeker als hij in de grote Van Dale zo nu en dan definities aantreft waar overduidelijk niets van klopt, zoals mijn vader destijds, met die neger. Want dan weet je dat taalkundigen soms gewoon onzin schrijven, net als iedereen.

Een blad als Onze Taal hóéft niet overal een antwoord op te hebben. We hebben het hier tenslotte niet over een academie voor taalkunde, niet over een instituut voor taaleducatie, maar over, het woord zegt het al: een genóótschap, een verbond van genoten, soortgenoten, lotgenoten, taalgenoten. De líéfde voor de taal, daar gaat het uiteindelijk om. Om de schoonheid, de poëzie, de muziek, de rijkdom en het raadsel van de taal. Om het genót van taal.

Misschien is dat iets, om dit jubileum te markeren? Die ene o weg?

Lang leve het Genotschap Onze Taal!