Onze Taal. Jaargang 76

[p. 195]

Bij wijze van zeggen

Riemer Reinsma

Oranje boven!

De leus Oranje boven! roept, ook bij fervente aanhangers van het koningshuis, de vraag op: oranje boven wie of wat? Er zijn drie verklaringen geopperd. Eén: de leus zou slaan op de oude gewoonte om op een admiraalsschip de vlag van de vorst of de hoogste bevelvoerder helemaal boven aan de grote mast te hangen, nog boven de nationale vlag. De oranje wimpel van de stadhouder wapperde dan dus boven het rood-wit-blauw of oranje-wit-blauw.

Maar de andere twee verklaringen zijn waarschijnlijker. Volgens sommigen heeft de kreet Oranje boven! te maken met de Duinkerkse zeerovers van de zestiende of zeventiende eeuw. De piraten hingen de vlag van een gekaapt schip ondersteboven ten teken dat het schip veroverd was. Hadden zij een Hollands schip gekaapt, dan hing het oranje of rode deel van de driekleur dus onder. Als zo'n schip door de Hollanders ‘teruggekaapt’ werd, kwam het oranje weer ‘boven’. Zo stond in 1623 in het pamflet Nieuwe Tijdinghe: ‘Burgondien boven lustig wtgevloghen, ende Orange blanche bleu achteraf, averechts ommegekeert, Orange onder.’ Duinkerken hoorde namelijk bij de Zuidelijke Nederlanden, waar de Bourgondische vlag gevoerd werd.

Negentiende-eeuwse schoolplaat, met rechtsboven (gekaapt?) schip met een ‘omgekeerde’ vlag.

Een derde mogelijkheid, en de meest waarschijnlijke van de drie, is echter dat Oranje boven! niets met scheepsvlaggen te maken had, maar gewoon een leus was van het type Deutschland über alles, of Fryslân boppe [= boven], Hollân in 'e groppe [= mestgoot]. Het ging dan om een denkbeeldig gevecht waarin de favoriete partij boven lag en de tegenstander - of iets wat zeer onwelkom was - ‘onder’. Toen de legers van Frankrijk, Engeland, Münster en Keulen in 1672 de Republiek aanvielen, stond in een pamflet te lezen:

Oranje boven, wit onder, Die anders wil die slae de Donder [= moge door de donder geslagen worden].

‘Wit’ was hier blijkbaar het symbool van de capitulatie (denk aan de witte vlag).

Laissez faire, laissez passer

Van de in het Nederlands terechtgekomen Franstalige uitdrukking ‘Laissez faire, laissez passer’ (‘Laat begaan, laat gebeuren’) zijn maar liefst vier varianten in omloop. Zo komt aller vaak in de plaats van passer: ‘Laissez faire, laissez aller’. En in die twee varianten wordt die gebiedende wijs laissez (‘laat’) ook soms vervangen door het hele werkwoord laisser (‘laten’): ‘Laisser faire, laisser passer’ en ‘Laisser faire, laisser aller’. De gebiedende wijs komt volgens Google veel vaker voor dan de onbepaalde wijs. Het gezegde wordt ook nog vaak gehalveerd en als zelfstandig naamwoord gebruikt. Dan hebben mensen het over ‘het laisser faire’, ‘het laisser aller’ of ‘het laissez passer’.

De grote variatie aan vormen heeft er misschien mee te maken dat er niet met zekerheid één auteur aan te wijzen is. De Duitse historicus August Oncken, schrijver van het boek Die Maxime ‘laissez faire et laissez passer’ (1886), ontdekte dat het gezegde in twee fasen ontstaan is. Het eerste stukje, laissez faire, moet al van 1680 dateren. De Franse minister Colbert had in Lyon een vergadering bijeengeroepen waarin hij zich door kooplieden liet adviseren over zijn handelspolitiek. Dat advies kreeg hij: ‘Laissez faire!’ Deze woorden werden uitgesproken door de Franse koopman François Legendre, volgens de overlevering althans. Maar het zou nog tot ongeveer 1736 duren voor we de uitdrukking ergens in geschrifte aantreffen. Namelijk in de Mémoires et Journal van de Franse staatsman René Louis de Voyer d'Argenson, een werk dat aanvankelijk alleen in handschrift bestond en pas in 1825 voor het eerst in druk verscheen. ‘Laissez faire, telle devrait être la devise de toute puissance publique, depuis que le monde est civilisé’ (‘Laat begaan, dat zou het devies moeten zijn van iedere openbare macht, sinds we in een beschaafde wereld leven’).

Pas in 1766 debuteerde de uitdrukking ‘Laissez faire, laissez passer’ als geheel. Dat gebeurde in een bijdrage van de econoom Victor de Mirabeau, in de Éphémérides du Citoyen, het weekblad van de fysiocraten. Hij gebruikte de uitdrukking als een pleidooi voor de vrijhandel. Tegenwoordig is het een soort geloofsbelijdenis van liberale partijen, maar meer en meer ook een pleidooi voor tolerantie op andere gebieden. Bijvoorbeeld in 2006 op de website van een managementdeskundige: ‘De aanhangers van het “laisser faire, laisser aller” zijn (...) zelden consequent.’