Onze Taal. Jaargang 76

[p. 172]

Woordenboek van de poëzie
Voorhang

Guus Middag

Soms komt een gedicht zomaar uit de lucht vallen. Tijdens het Boekenbal van 1984 bijvoorbeeld. Toen dwarrelden uit de nok van de Amsterdamse Stadsschouwburg opeens blaadjes neer op de hoofden van de balgasten. Op die blaadjes stond een gedicht van Gerrit Komrij. Het wekte de indruk zelf ook uit de lucht te zijn gevallen, maar dan figuurlijk. ‘Heel argeloos begin je een gedicht’, zo begint het. Je hoeft er niets voor te doen: ‘Een aantal letters, aangenaam van vorm. / Het gaat vanzelf. Er slibben regels dicht. / Ze zwijgen nog. Ze wachten op de storm.’ Zo gaat dat dus bij het dichten, als we deze dichter althans mogen geloven. Beetje beginnen, beetje wachten, beetje krullen draaien en lijntrekken, en dan gaat er op een gegeven moment vanzelf wel iets zingen: ‘Uit dode krullen, schreven, lijnen, halen / ontstaan - geen mens die weet waaraan het ligt - / schermutselingen tussen de vocalen. / De consonanten brommen mee, ontsticht.’

Moeilijk is het allemaal niet, zou je denken. Een kwestie van bij het vuur blijven zitten, de zaak laten sudderen en pruttelen, en dan komt er vanzelf wel een keer iets bovendrijven: ‘Pas dan ontpopt zich iets als een bericht.’ Maar dan blijkt ook zomaar ineens de vlam in de pan te kunnen slaan: ‘Een S.O.S. uit een ver paradijs. / De voorhang scheurt. Je schrikt van het gezicht.’ Het is zaak dan niet in paniek te raken. Geen gekke dingen doen, niet afwijken van de eenmaal ingeslagen weg: ‘Doe dicht je ogen. Raak niet van de wijs. / Tart niet de woordeloze bliksemschicht. / Bepaal je tot je e's en o's en ij's.’ Een mooi beeld voor de plotselinge alarmkreet, de onverhoedse inval, het schokkende inzicht waarvoor nog formuleringen gevonden moeten worden: ‘de woordeloze bliksemschicht’. Een goede raad voor een gealarmeerde dichter: ‘Doe dicht je ogen.’ En een nuttig advies tot besluit: ‘Bepaal je tot je e's en o's en ij's’, want dichten blijft uiteindelijk een zaak van letters en woorden. Wie zich laat verlammen door het alarm, de noodkreet of de schrik kan niet meer schrijven.

■ Onderhuidse paniek

Het aardige en het lastige van de gedichten van Gerrit Komrij is dat je nooit zeker weet waar je aan toe bent. Is het allemaal grappig bedoeld? Een geintje voor de collega-schrijvers op het Boekenbal, onder de leuke titel ‘Schrijfrecept’: een advies om in geval van wereldbrand rustig achter het bureau te blijven zitten, als een boekhouder, en kalm het beheer te blijven voeren over de e's en o's en ij's? Of is het een quasi-luchtige bezwering van een grote onderhuidse onzekerheid en paniek, zoals kan blijken uit de nieuwe titel ‘Angst’, waaronder Komrij het gedicht later in zijn verzamelbundel opnam?

Het scheuren van het voorhangsel in de tempel in Jeruzalem volgens een onbekende kopergraveur

Die twee kanten van de zaak zijn voor mijn gevoel ook aan te wijzen in de zin ‘De voorhang scheurt.’ Het klinkt ouderwets en dichterlijk. Zal het de gemiddelde lezer nog iets zeggen? Misschien niet veel meer dan een algemene aanduiding van gevaar, zoiets als ‘de zaak staat op springen’, ‘de boel barst uit zijn voegen’, ‘er gebeurt iets verschrikkelijks’. Wie voorhang opzoekt in Van Dale vindt daar als omschrijving ‘wat voor iets hangt om het af te sluiten’, met als synoniemen ‘gordijn’ en ‘voorhangsel’. Even verderop staat voorhangsel, met als betekenisomschrijving ‘voorhang’, en dat is het dan. ‘De voorhang scheurt’: wie niet beter weet, mag concluderen dat er dus een scheuring optreedt in een of ander gordijn. Of gaat het hier niet om een gordijn, maar om een sluier, ook een soort van voorhangsel immers, en verklaart het scheuren van de sluier dat de dichter vervolgens ‘schrikt van het gezicht’?

Het is vreemd dat Van Dale bij voorhang en voorhangsel niet meer verwijst naar de bijbelse herkomst: ‘het voorhangsel van de tempel scheurde’ (Matteüs 27:51, dezelfde formulering ook in Marcus 15:38 en Lucas 23:45, en ook nog steeds in de Nieuwe Bijbelvertaling). Het voorhangsel is het gordijn dat zich in de tempel in Jeruzalem bevond, gemaakt van blauwpurperen, roodpurperen en karmozijnrode wol en getwijnd linnen garen en opgehangen tussen het heilige en het allerheiligste, zoals voorgeschreven in Exodus 26:31-33. Het scheurde doormidden, van boven tot onder, op het moment waarop Jezus aan het kruis de geest gaf en daadwerkelijk stierf. Een dramatisch moment. Het gordijn scheurde uit zichzelf of, aannemelijker, door een onzichtbare ingreep van God, die de wereld daarmee wilde laten zien dat er iets belangrijks aan de hand was. Er gebeurde nog wel meer, na te lezen bij de evangelisten: tegelijk beefde de aarde en spleten de rotsen, de graven werden geopend en de lichamen van veel gestorven heiligen werden tot leven gewekt. Toen moesten ook de ongelovigen wel erkennen dat de zojuist aan het kruis gestorvene werkelijk Gods Zoon moest zijn geweest.

[p. 173]

■ Einde der tijden

Als de voorhang scheurt, zoals bij Komrij, wil dat zeggen dat de wereld even stilstaat en er een nieuw tijdperk aanbreekt. Of, dat kan ook, alles houdt op te bestaan. Het einde der tijden is daar. Ook in dat geval, adviseert Komrij, is het voor een dichter zaak om rustig te blijven en ervoor te zorgen dat de e's en de o's en de ij's op de juiste plaats blijven staan.

Komrij gebruikt hier het woord voorhang, en niet voorhangsel. Het maakt niet veel uit, maar in de Statenvertaling werd voorhang alleen in het Oude Testament gebruikt, als vertaling van het Hebreeuwse woord voor ‘gordijn’. In het Nieuwe Testament, en dus ook in de verhalen over de kruisdood van Christus en het scheuren van het tempelgordijn, staat voorhangsel, als vertaling van het Griekse woord voor ‘gordijn’. In de Nieuwe Bijbelvertaling is voorhang overal verdwenen, en vervangen door voorhangsel of gordijn.

Kennelijk denkt Van Dale dat een toelichting nu niet meer nodig is. Wie nu in het Nederlands het woord voorhang gebruikt, roept voor de goede verstaander blijkbaar vanzelf de verhalen over de dood van Christus op. Maar in het Duits is Vorhang een heel normaal woord voor een alledaags gordijn. Zo wordt het bijvoorbeeld gebruikt in de zin ‘Die Nacht im vorhanglosen Fensterrahmen / war rücksichtslos.’ Men is binnen, het is avond, er hangen geen gordijnen voor de ramen, zodat de duisternis zich genadeloos, ‘rücksichtslos’, aandient. Het is een zin uit het gedicht ‘Leichen-Wäsche’ van Rainer Maria Rilke, over twee vrouwen die het lijk van een onbekende man moeten wassen. Hij heeft geen naam. De vrouwen weten niet waaraan hij is overleden. Zij doen hun werk, stil, in een lijkenzaal vermoedelijk, of misschien in een gewone kamer. Het onderwerp is luguber, en de sfeer ook, zeker als het donker wordt en er een lamp moet komen, en er schaduwen op de muur gaan spelen - en de donkere nacht zich steeds meedogenlozer door de ramen opdringt, omdat er geen gordijnen voor hangen.

■ Toespelingen

Het woord Vorhang in ‘vorhanglos’ is voor Rilke-lezer Paul Claes (in zijn boek Raadsels van Rilke, 1995) een van de redenen om te denken dat het hier niet om zomaar een anonieme dode gaat, maar om Jezus, of een Jezus-achtige, na zijn dood. Dat er geen Vorhänge voor de ramen hangen, is volgens Claes een verwijzing naar het scheuren van de voorhang in de tempel. De nacht is een verwijzing naar de drie uren duisternis die volgens de Bijbel aan het sterven van Jezus voorafgingen. En zo meent hij in het lijkwassingsgedicht nog meer toespelingen op Jezus, en het lijden van Jezus te kunnen aanwijzen. Er valt wel wat voor te zeggen, maar helemaal hard te maken is het niet, volgens mij. ‘Wantrouwig geworden lezen wij nu ook de rest van het gedicht met de evangelietekst in gedachten’, schrijft Claes. Zo vindt hij overal aanwijzingen voor zijn gelijk, en dus ook in een schijnbaar alledaags woord als Vorhang.

Rilke-vertaler Peter Verstegen las het betoog van Claes en besloot daarop zijn tekst aan te passen. Daarom komt er bij hem aan het slot van het gedicht geen ontbrekend gordijn voor, maar een ontbrekende voorhang, omdat dat Jezusachtiger klinkt: ‘In overeenstemming met deze m.i. overtuigende lezing van het gedicht heb ik in de voorlaatste regel het woord “voorhang” gebruikt, ook in het Nederlands een woord voor “gordijn”’, meldt Verstegen in een aantekening. En hij voegt er nog een extra argument aan toe: ‘In het WNT kan men lezen: “In de religieus-symbolische taal beteekent het scheuren van den voorhang ook het openstellen (of opengesteld worden) van den toegangsweg tot God”.’ Zijn vertaling luidt: ‘De nacht stond ongenadig in de ramen / zonder een voorhang.’

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘voorhang, gordijn, i.h.b. het gordijn dat in de tempel te Jeruzalem hing en op Goede Vrijdag van het jaar 33 n.Chr. 's middags om 15.00 uur plotseling, door nog onbekende oorzaak, doormidden scheurde, soms quasi-authentiek ‘voorhang’ genoemd, maar dat is helemaal niet nodig, zoals Jan Rot bewijst in zijn hertaling van de desbetreffende passage uit de Matthaus-Passion van Johann Sebastian Bach. ‘Und siehe da, / der Vorhang im Tempel zerriß in zwei Stück / von oben an bis unten aus’ wordt bij hem: ‘En stel je voor, / daar scheurde het heilige tempelgordijn / van het plafond tot op de grond.’