Onze Taal. Jaargang 76

[p. 163]

Geschiedenis op straat
Demer

Riemer Reinsma

De Demer in Eindhoven anno 2007.
Foto: Bert Jansen

Een van de belangrijkste winkelstraten van Eindhoven is de Demer. In 1942 en 1944 werd deze straat totaal platgebombardeerd, met als gevolg dat de bebouwing nergens meer ouder is dan een jaar of zestig. Bovendien werd de straat bij de wederopbouw aanzienlijk verbreed. Niets wijst er dus meer op dat Demer een van de oudste straatnamen van Nederland is. De naam dateert al uit de prehistorie. Waar komt hij vandaan?

Om de naam van deze Demer te verklaren moeten we te rade gaan bij de bekende Belgische naamgenoot: de rivier de Demer. Van deze naam is bekend dat hij ontleend is aan het Keltisch. In die taal luidde de naam Tamera, en dat betekende ‘donker water’ (tam = donker van kleur, ara = water). Vroeger woonden er niet alleen Germanen in zuidelijk Nederland, maar hier en daar ook groepen Kelten. De Germanen moeten hier nieuwkomers zijn geweest, en ze woonden hoogstwaarschijnlijk min of meer vreedzaam naast hun anderstalige buren. Ze verstonden ongetwijfeld een mondje Keltisch en namen de naam Tamera gemakshalve over van de Kelten. In de loop van de Middeleeuwen veranderde de begin-t in een d. Dat was niets bijzonders, het gebeurde ook bij veel andere Keltische namen die met een t begonnen; zo heette de Belgische rivier de Dender in 941 nog Thenre.

■ Rivierdal

Als je weet dat in het woord demer het Keltische woord voor ‘water’ zit verscholen, dan is het duidelijk waaraan de Belgische Demer-rivier zijn naam dankt, maar hoe zit dat met de Eindhovense Demer? Wat heeft die met water te maken? Ook daar is ooit, lang voor de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog, een riviertje geweest. Te bewijzen valt het allang niet meer, maar de dialectoloog A. Weijnen verzekert in zijn boekje Praegermaanse elementen van de Nederlandse toponiemen en hydroniemen (1958) dat hij foto's van opgravingen heeft gezien, waarop vlak naast de Demer (de straat dus) veen te zien was, met een balkenlaag erdoorheen. Het moet daar dus heel moerassig geweest zijn, en daaruit maakt Weijnen op dat hier een rivierdal moet zijn geweest. En we kunnen er dus gerust van uitgaan dat ook de Eindhovense straatnaam is ontleend aan het Keltisch.

Er zijn twee andere straten met de naam Demer die zeker aantoonbaar verband houden met een waterloop. C.P.J. Hoeckx weet in Straatnamen van Huijbergen en hun herkomst over de Demerstraat in Huijbergen alleen te melden dat die genoemd is naar een boerderij, de Demerhoeve, maar Weijnen meldt dat er op een kaart van de Gemeenteatlas van Kuyper (1868) een rivier ‘Deemer’ ingetekend staat, niet ver buiten Huijbergen. Verder is er in Heusden een straat met de naam Demer, waarnaast een gelijknamige waterloop ligt. Hierover meldt Weijnen dat hij in Heusden persoonlijk heeft geconstateerd ‘dat het een vaak stinkend watertje is’. De taalgeleerde moet hier met dichtgeknepen neus zijn veldwerk verricht hebben. Het detail is trouwens niet zonder belang, want deze Demer (het watertje dus) zal, net als de Belgische en de Eindhovense Demer, dat ‘donker’ in zijn naam (‘donker water’) te danken hebben aan de zwarte, rottende, turfachtige substantie die het water meevoerde.

■ Lappendeken

Op sommige plaatsen in het zuiden van Nederland moeten het Keltisch en het Germaans een soort lappendeken hebben gevormd: een bonte afwisseling van Keltische en Germaanse taalgebiedjes. Want vlak bij Huijbergen liggen twee vennen met de namen Zwart Ven en Zwarte Meir, zo meldt A.P. de Bont (‘Noordbrabantse etymologieën’, in Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde, 1967). Waarschijnlijk zijn dat Germaanse vertalingen van de oude Keltische naam Tamera, die dateren uit de tijd dat de Germanen nog een beetje Keltisch verstonden, en er dus ook nog Keltisch sprekende buren waren. En dat betekent dat hier een piepklein taalgrensje moet hebben gelegen: aan de ene kant Kelten, aan de andere Germanen.