Onze Taal. Jaargang 76

[p. 153]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

X-factor, ook de titel van een sinds de jaren tachtig verschijnende Amerikaanse stripserie.

X-factor/x-factor

?Schrijf je x-factor of X-factor, en wat betekent die x/X eigenlijk?

!Een kleine letter is juist: zowel Van Dale (groene spelling) als het Witte Boekje (witte spelling) vermeldt x-factor. Het Witte Boekje geeft hier de volgende regel voor: losse letters worden alleen met een hoofdletter geschreven als het expliciet om de vorm van die hoofdletter gaat (H-balk, T-shirt) of om een bepaalde status (B-film, C-status). In andere gevallen is een kleine letter juist: c-sleutel, g-plek, x-factor.

De x staat voor ‘het onbekende’, en slaat niet op een vorm of status. In veel formules wordt de x gebruikt om een onbekend getal aan te duiden. Volgens Van Dale wordt x ook algemener gebruikt voor ‘onbekende grootheid, factor of persoon’. Een x-aantal betekent ‘een willekeurige hoeveelheid’, en x-stralen is een verouderde aanduiding voor röntgenstralen: ze werden zo genoemd door de ontdekker, Wilhelm Röntgen, omdat hij (nog) niet wist wat voor stralen het precies waren. In het Engels is X-rays nog altijd het gewone woord voor ‘röntgenstralen’.

Het begrip x-factor wordt gebruikt voor de moeilijk te omschrijven - ‘onbekende’ - combinatie van eigenschappen waardoor iets of iemand meer aantrekkingskracht, uitstraling of succes heeft dan andere zaken of personen. Het woord is vooral bekend dankzij de tv-talentenjacht Idols, waarin de jury beoordeelde of de kandidaten wel of niet ‘de x-factor hadden’. Maar het begrip bestaat al langer: X-Factor is onder meer de titel van een Amerikaanse stripserie uit 1986 over superhelden, en in de medische wereld duidt X-factor de groeifactor van een bepaalde bacterie aan.

Diëtiek/diëtetiek

?Wat is het juiste woord voor ‘leer van het dieet’: diëtiek of diëtetiek?

!Beide woorden zijn juist. Hoewel diëtiek beter bij dieet lijkt aan te sluiten, heeft diëtetiek de oudste papieren. Dit woord, dat oorspronkelijk alleen ‘voedingsleer’ betekende en teruggaat op het Griekse diaitètikos (‘volgens de voedingsleer’), komt al minstens twee eeuwen voor in het Nederlands. De vorm diëtiek is waarschijnlijk pas halverwege de twintigste eeuw ontstaan. Het duikt voor het eerst op in de Van Dale uit 1961, als ‘minder juiste’ variant van diëtetiek.

Het is niet verwonderlijk dat de vorm diëtiek ontstaan is: diëtetiek wordt in gesproken taal al snel verkort. Bovendien past diëtiek beter bij diëtisch, dat in de negentiende eeuw in zwang raakte als bijvoeglijk naamwoord bij dieet. Vervolgens kreeg diëtetiek/diëtiek de betekenis ‘leer van het dieet’ in plaats van ‘voedingsleer’.

De oude vorm diëtetiek is nog altijd een stuk gewoner dan diëtiek. Des te vreemder is het dat diëtetiek ontbreekt in het Groene Boekje. Van Dale (2005) noemt beide vormen, evenals het Witte Boekje (2006).

Excuses aanbieden/vragen

?Stel: je hebt iets fout gedaan en je hebt daar spijt van. Zeg je dan: ‘Ik bied mijn excuses aan’ of ‘Ik vraag om (uw) excuus’?

!Je kunt zowel ‘iemand je excuses aanbieden’ als ‘iemand om excuus vragen’ - en dat betekent hetzelfde. Excuses aanbieden is tegenwoordig het gewoonst, terwijl in oudere naslagwerken, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), alleen (om) excuus vragen te vinden is.

Het lijkt een beetje vreemd dat beide formuleringen mogelijk zijn, want aanbieden en vragen hebben juist een tegengestelde betekenis. Maar excuus/excuses kan op meerdere manieren geïnterpreteerd worden. In (om) excuus vragen betekent excuus vooral ‘verontschuldiging, vergeving’, en in excuses aanbieden ‘betuiging van spijt’.

Dit verschijnsel loopt min of meer parallel aan de betekenis(sen) van het werkwoord excuseren. Naast het aloude iemand excuseren (‘niet kwalijk nemen, vergeven’) bestaat het wat nieuwere zich excuseren (‘een verontschuldiging aanvoeren, spijt betuigen’): ‘De commandant excuseerde zich voor zijn rigide optreden.’ Als je een ander ‘om excuus vraagt’, vraag je hem in feite om jou te excuseren, te vergeven. Als je ‘je excuses aanbiedt’, excuseer je jezélf: je betuigt je spijt.

Overigens moet iemand om excuus vragen niet verward worden met excuses van iemand vragen: dat laatste betekent dat je iemand verzoekt of zelfs van hem eist dat hij zich excuseert.

Beschikken over

?‘Deze woning beschikt over een tuin en een dakterras.’ Kan een woning over iets beschikken?

!Volgens de meeste woordenboeken kunnen alleen levende wezens over iets beschikken. De woordenboekbetekenis van beschikken over is ‘naar welgevallen gebruik (kunnen) maken van’, ‘tot zijn dienst hebben’. De eerste voorbeeldzin die de grote Van Dale (2005) geeft, is ‘U kunt over mijn huis beschikken’; hier wordt bedoeld dat iemand er gebruik van kan maken - al dan niet voor langere tijd.

Maar Van Dale noemt ook de constructies ‘over een groot vermogen beschikken’ en ‘over een grote welbespraaktheid beschikken’, en daarin is beschikken over eenvoudig te vervangen door bijvoorbeeld hebben. De stap van levende wezens naar instanties, gebouwen, etc. is dan nog maar klein - het is een vorm van figuurlijk taalgebruik.

Beschikken over wordt steeds vaker gebruikt als synoniem van hebben of, iets preciezer, voorzien zijn van. Bij de eerste tien Google-treffers die je krijgt als je op ‘beschikt over’ zoekt, zitten constructies als de volgende:

-	Ons bedrijf beschikt over een interessante klantenportefeuille.
-	Syrië beschikt over een ondergrondse raketbasis.
-	Deze camera beschikt over 8 megapixels.
-	Deze afdeling beschikt over een aantal eenkamerwoningen.
-	Het hotel beschikt over een overdekt zwembad, sauna, etc.

Op de website van Onze Taal worden zo'n elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.