Onze Taal. Jaargang 76

[p. 130]

Etymologica
Etymologische misvattingen: valse eponiemen

Nicoline van der Sijs

Er bestaan hardnekkige etymologische misvattingen, bijvoorbeeld dat SOS ontstaan is als letterwoord (save our souls). Zulke onterechte letterwoordverklaringen stonden centraal in de vorige aflevering van ‘Etymologica’. Ditmaal gaat het om een andere veelgebruikte manier om woorden te ‘verklaren’: beweren dat hun oorsprong in een eigennaam ligt.

Iedereen weet wel dat sommige woorden, zoals bintje en sandwich, teruggaan op een persoonsnaam. Misschien kent men niet de details - zoals het feit dat de naam bintje in 1905 aan een nieuwe aardappelsoort is toegekend door de Friese onderwijzer en aardappelkweker K.L. de Vries, en dat hij de naam koos van zijn ijverige leerlinge Bintje Jansma. Of dat de sandwich is genoemd naar John Montagu, de vierde earl van Sandwich (1718-1792), die zó verslaafd was aan het kaartspelen dat hij zich niet de tijd gunde om normaal te eten, maar zich met belegde boterhammen aan de speeltafel voedde - boterhammen die naar hem ‘sandwiches’ worden genoemd.

Het aantal van dergelijke eponiemen (eigennamen die soortnamen zijn geworden) in de Nederlandse woordenschat is niet gering - zeker enkele duizenden woorden -, en er zijn verschillende verzamelingen van aangelegd, bijvoorbeeld door Marcel Grauls en Ewoud Sanders. Eponiemen komen op sommige terreinen meer voor dan op andere: de medische en de botanische terminologie kennen er bijvoorbeeld veel (alzheimer, masochisme, begonia, dahlia).

■ Blazer

Maar eigenlijk zijn eponiemen overal wel te vinden, en ze zijn lang niet altijd eenvoudig te herkennen. Dat maakt het verleidelijk om onbekende woorden te verklaren als eigennaam: als colbert en spencer eponiemen zijn, waarom zou dat dan ook niet het geval zijn met blazer? En dus verzint men een mooi en spannend verhaal rond het ontstaan van een dergelijk woord. In het geval van blazer wordt verteld dat dergelijke jasjes, die inderdaad wel iets van een uniformjas hebben, voor het eerst gedragen werden door bemanningsleden van het Engelse fregatschip HMS Blazer. Om het verhaal aannemelijk te maken, worden dan allerlei details aangevoerd, zoals het ‘gegeven’ dat de kapitein, toen hij hoorde dat koningin Victoria in 1837 het schip kwam inspecteren, zich zó schaamde voor de slechte staat van de uniformen van zijn bemanning dat hij hen allen in nieuwe, kleurige uniformen liet steken: de eerste blazers. Het verhaal blijkt echter geheel te berusten op iemands grote duim: de blazer begon zijn opmars eind negentiende eeuw als club blazer, een sportjasje waarvan de kleuren per club varieerde. Blazer is een afleiding van to blaze, ‘schitteren, vlammen’, naar de heldere kleuren van deze jasjes.

De black box en zijn uitvinder, dr. David Warren.
Foto: Defence Science and Technology Organisation (Australia), formerly ARL (Aeronautical Research Laboratory)

■ Meneer black

Zeker driemaal per jaar krijg ik een brief van een lezer die mij, soms op verontwaardigde toon, wijst op een flater: ik heb geschreven dat de herkomst van het woord black box onbekend is. De lezer begrijpt niet hoe ik zo slordig kan zijn: iedereen weet toch dat de black box is uitgevonden door de luchtvaartpionier Black?! Degene die ooit deze mythe rond de black box in het leven heeft geroepen, heeft een ware doos van Pandora geopend. De reden dat men naar een verklaring voor het woord black box is gaan zoeken, is de flagrante tegenstelling tussen de naam van de vluchtrecorder (zwarte doos) en de

[p. 131]

kleur ervan (oranje). Daar móét iets achter zitten, heeft iemand gedacht: het gaat natuurlijk niet om de kleurnaam black maar om een persoonsnaam! Helaas zonder verder na te gaan wélke persoon het dan zou moeten zijn. De mythe was in een seconde geboren, en jaren van weerleggen heeft slechts zeer beperkt resultaat gehad: als een hydra steekt meneer Black zijn kop weer op. Dat wordt gevoed doordat sommigen zich vagelijk een krantenstuk herinneren waarin hierover ooit is geschreven - maar daarbij vergeten zijn dat de biografe van Hugh Black, uitvinder van de black box, die op 2 april 1991 bij wijze van aprilgrap in het dagblad Trouw verscheen, volledig gefingeerd was.

Die snelle mythevorming is wel opmerkelijk, want we weten veel over de uitvinding die aanvankelijk fight-recording device werd genoemd: de uitvinder is de in 1925 geboren (en nog levende) Australische scheikundige dr. David Warren. Warren, wiens vader in 1934 bij het eerste grote vliegtuigongeluk in Australië was omgekomen, ontwierp het apparaat halverwege de jaren vijftig van de vorige eeuw. Het eerste prototype werd gebouwd in 1958. In Australië zag men er aanvankelijk niet veel in, maar in Groot-Brittannië onderkende men onmiddellijk de waarde ervan. De naam black box stamt dan ook uit Groot-Brittannië. Maar over de herkomst ervan bestaat geen consensus: volgens sommigen was de black box aanvankelijk wel degelijk zwart (het prototype zou van bakeliet zijn), volgens anderen kreeg hij zijn naam omdat onduidelijk is wat er precies binnen in het geheimzinnige apparaat gebeurt. En ook over wie de bijnaam verzon, bestaat onzekerheid: een journalist zou de naam hebben gemunt in zijn verslag van de eerste presentatie in Groot-Brittannië, of het zou vaktaal, ‘slang’, zijn waarmee de medewerkers van de Royal Air Force het ding onderling aanduidden.

■ Kabaal

Er zijn nog veel meer woorden waarvan wordt gedacht dat ze teruggaan op eigennamen. De herkomst van het woord kabaal voor ‘herrie, opschudding’ en ook ‘intrige’ wordt wel gezocht in het Engelse cabal ‘intrige, complot’. Regelmatig wordt beweerd dat dit cabal een letterwoord is op basis van persoonsnamen - nu zouden alle alarmbellen moeten gaan rinkelen. Cabal zou teruggaan op de initialen van de vijf Engelse ministers die tijdens de regering van Charles II zes jaar aan het bewind waren, namelijk Clifford, Arlington, Buckingham, Ashley (Earl of Shaftesbury) en Lauderdale. Deze ministers waren, maar dit terzijde, verantwoordelijk voor het Nederlandse Rampjaar doordat zij in 1672 een verdrag met Frankrijk sloten om ten strijde te trekken tegen de Republiek der Verenigde Nederlanden. De

Jaren van weerleggen heeft slechts zeer beperkt resultaat gehad: als een hydra steekt meneer Black zijn kop weer op.

benaming cabal voor het bewuste ministerie wordt voor het eerst genoemd in een pamflet uit 1673: ‘England's Appeal from the private Cabal at White-hall to the Great Council of the nation (...) by a true lover of his country.’

Tot op heden spreekt men van het Cabal-ministerie. De naam hiervan ligt echter niet ten grondslag aan het woord cabal ‘intrige, complot’ - het is precies andersom: de naam voor het ministerie werd door een scrabbelaar avant la lettre gevormd uit de initialen van de ministers als woordspeling op het al oudere woord cabal ‘intrige’. Dit cabal is vanaf het eerste kwart van de zeventiende eeuw bekend als variant van cab(b)ale, dat - net als het Nederlandse woord kabaal - ontleend is aan het Franse cabale.

Dit laatste gaat op zijn beurt terug op het Hebreeuwse qabbālā, dat we in het Nederlands kennen als kabbala ‘geheime joodse leer’. De betekenis verschoof in het Frans van ‘geheime leer’ naar ‘complot, groep intriganten’. De betekenis ‘herrie’ is in het Nederlands gevormd, waarschijnlijk omdat een complot of een groep intriganten werd geassocieerd met lawaai.

Blazer, black box en kabaal zijn dus alle drie valse eponiemen. Waardoor zijn zulke valse eponiemen zo aantrekkelijk als woordverklaring? Zonder twijfel komt het doordat het verband dat wordt gelegd met een (imaginaire of bestaande) persoon per definitie een aantrekkelijk verhaal oplevert - een verhaal dat dus vaak slechts op de fantasie van de bedenker berust. Met de paar voorbeelden die hier zijn gegeven, zijn de valse eponiemen nog lang niet uitgeput; in de volgende aflevering zullen onder andere de vindingen van de heren Condoom, Hooker, Outram en Viets ter sprake komen.

Nozem: een letterwoord?

In de vorige aflevering van ‘Etymologica’ (februari/maart) ging het om woorden die ten onrechte worden verklaard als letterwoorden - denk behalve aan SOS ook aan bijvoorbeeld nylon, waarover de mythe de ronde doet dat het is gevormd uit de beginletters van New York (ny) en London. Lezer Hans Hermans uit Driebergen schreef: ‘Mag ik u vragen ook eens aandacht te schenken aan het woord nozem. Ik las nog niet zo lang geleden een artikel over de bedenker van het woord. In een ander artikel las ik dat het zou staan voor Nederlands onderdaan zonder enig moraal, iets wat volgens mij niet terecht is.’

De achterdocht van de heer Hermans jegens de letterwoordverklaring is volledig op zijn plaats: deze is achteraf verzonnen, bij wijze van grap. Maar waar komt het woord nozem dan wél vandaan? Helaas: we weten het niet, hoewel er veel onderzoek naar is gedaan. Zeker is dat het woord nozem in de betekenis ‘probleemjongere’ in 1955 algemeen bekend is geworden dankzij een serie reportages van de Amsterdamse journalist Jan Vrijman in het weekblad Vrij Nederland onder de titel ‘De nozems van de Nieuwendijk’. Zeker is ook dat het woord, of een vergelijkbaar woord, ouder is: in de tweede helft van de jaren dertig van de vorige eeuw is in het Bargoens sprake van nootsum, nootsem, nosempie ‘onwetende, snotneus, groentje’ - een heel andere betekenis dus. Verder zouden al voor de Tweede Wereldoorlog de samenstellingen swingnozem en jazznozem in gebruik zijn geweest, ter aanduiding van jongeren (‘snotneuzen’) die dol waren op de toenmaals moderne muziek en dans. Het naoorlogse nozem kan een verkorting zijn van deze samenstellingen, en met de verkorting kan de betekenisverandering zijn opgetreden: van ‘jonge liefhebber van moderne muziek’ via ‘moderne jongere’ naar ‘probleemjongere’. Maar dat verklaart nog niet de herkomst van het woord nozem in swingnozem, en de relatie tot nootsum en dergelijke. Geen van de voorgestelde verklaringen - zoals afleiding van penoze(jongens) of van het Engelse nothing ‘niets’ - is bevredigend.