Onze Taal. Jaargang 76

[p. 129]

Merken worden woorden
Borrelnootjes

Ton den Boon

Brintageneratie, bountyeiland, barbiefiguur: er zijn merken die zo'n grote invloed hebben gekregen dat ze in het dagelijks taalgebruik zijn terechtgekomen. Sommige zijn zelfs doorgedrongen tot het woordenboek. De afgelopen jaren besprak Ton den Boon tientallen van zulke merken in Onze Taal. Dit is de laatste aflevering van zijn rubriek.

Het is nog niet zo lang geleden dat ‘bieren’, ‘cocktailen’, ‘breezeren’ of - in engere zin - ‘borrelen’ in het Nederlands bekendstond als ‘bitteren’. Dat bitter sloeg niet alleen op wat er werd gedronken (‘bittertjes’ namelijk), maar ook op wat er werd gegeten. Bitteren was ook onlosmakelijk verbonden met een van de hoogstandjes uit de nationale eetcultuur: de bitterbal. Die bitterbal kreeg in de jaren zeventig van de twintigste eeuw geduchte concurrentie van de borrelnoot. Borrelnootjes waren - en zijn - in een jasje van kruidig beslag gebakken pinda's. Aanvankelijk bracht Calvé ze op de markt. In diverse kleuren en smaken zelfs. Zoals elk succesvol product kreeg het borrelnootje na verloop van tijd concurrentie van vergelijkbare producten. Op de verpakkingen daarvan prijkten allerhande namen, zoals Cocktail, Festival en Peking, maar in de volksmond werden ze allemaal als ‘borrelnootjes’ aangeduid.

■ ‘Coated noot’

Het duurde even voordat borrelnootje in de woordenboeken kon worden opgezocht, maar in 1984 werd het woord ten slotte in de grote Van Dale opgenomen, als een ‘opnoemer’: een trefwoord zonder definitie. Blijkbaar werd het woord geacht zoiets te betekenen als ‘nootje voor bij de borrel’, zoals een ‘borrelzoutje’ een zoutje voor bij de borrel is, en een ‘borrelworstje’ een worstje voor bij de borrel. Dat zou dus op ieder nootje kunnen slaan, terwijl het bij borrelnoten alleen gaat om noten, of eigenlijk pinda's (aardnoten), die ook nog eens in een zeker krokant laagje zijn gehuld.

Ook in de volgende editie van Van Dale, uit 1992, moest borrelnootje het nog zonder definitie stellen, maar in de dertiende editie, uit 1999, kreeg het woord de omschrijving waarmee het nog steeds in het woordenboek staat: ‘in een krokant laagje gebakken nootje voor bij de borrel’.

Op dat moment had Calvé de naam borrelnootje mét het bijbehorende product al aan Duyvis verkocht, dat - voor ‘als er een fuif is’ - de borrelnootjes met nieuw elan aan de man ging brengen. Met nog een hele reeks andere ‘coated noten’, zoals dit type nootjes inmiddels in vakkringen heet. Waaronder knabbelnoten - een haast even succesvolle naam als borrelnootjes, die het echter nog niet tot het woordenboek heeft geschopt.

Borrelnootje is als soortnaam volledig geïntegreerd in de omgangstaal.
Foto: Onze Taal

Ironisch genoeg wordt borrelnoot juist steeds meer gebruikt in de betekenis die Van Dale oorspronkelijk suggereerde: ‘noot - wat voor noot dan ook - voor bij de borrel’. Zo zegt de Belgische grootgrutter Delhaize in zijn ‘keukenlexicon’ op internet dat de macadamianoot - een noot zonder jasje - heerlijk smaakt en dat u die ‘ook als borrelnootje eten’ kunt. Ook ‘kale’ pinda's en cashewnoten worden zo gebruikt. Of de merknaamhouder (Duyvis dus) blij is met zulk vrij gebruik van zijn oorspronkelijke merknaam? Wie zal het zeggen, maar bij ‘de Duyvis’ lijken ze in elk geval wel zo wijs om in te zien dat een merknaam die volledig in de omgangstaal is geïntegreerd, taalkundig gezien zeer succesvol is: het bedrijf lijkt niet veel ruchtbaarheid te geven aan het feit dat borrelnootje in de omgangstaal ook als soortnaam in omloop is, zoals sommige andere bedrijven wél doen (Google, Luxaflex). En waarom zouden ze ook? Zo'n algemeen gangbare oorspronkelijke merknaam getuigt gewoonlijk van een dominante, onaantastbare marktpositie.

■ Kleine noten, grote noten

De soortnaam borrelnootje figureert sinds een paar jaar ook in een samenstelling: borrelnootjeseffect. Dat woord wordt sinds 2002 nu en dan aangetroffen in berichtgeving over waterbeheersing in de grote rivieren. Sterker nog, het lijkt een heus waterstaatkundig begrip te zijn geworden, dat gebruikt wordt om de vorming van ‘wandelende’ rivierduinen uit te leggen aan leken. Die zich verplaatsende rivierduinen hebben hun bestaan namelijk te danken aan het verschijnsel dat op de rivierbodem grove zandkorreltjes boven op het fijnere sediment blijven liggen. Dat grove materiaal kan over het fijnere materiaal schuiven, waardoor de ‘rivierduinen’ zich kunnen verplaatsen.

Wie wil weten waarom dit verschijnsel is vernoemd naar het bekende borrelnootje, hoeft niet veel moeite te doen om dit te verifiëren. Men neme een schaal met borrelnootjes; schud die rustig heen en weer. Wat blijkt dan? De kleinere, lichtere borrelnootjes verdwijnen naar de bodem van de schaal en de grotere, zwaardere borrelnoten komen ‘bovendrijven’. Zo heeft het borrelnootje er dus nog een maatschappelijke functie bij gekregen. Het is de basis van een mooie metafoor om iets wat ingewikkeld is, eenvoudig uit te leggen. En dat past goed bij deze coated noot zonder al te veel pretenties.

Deze zomer begint Ton den Boon in Onze Taal met een nieuwe rubriek. De stukjes die afgelopen jaren verschenen in ‘Merken worden woorden’ worden binnenkort in boekvorm gepubliceerd.