Onze Taal. Jaargang 76

[p. 126]

‘We moeten hun het lastig maken’
Over een nieuwe zinsvolgorde waarop we konden wachten

Joop van der Horst

Een journalist van NRC Handelsblad schreef onlangs dat ‘we mensen het lastig maken’. Die volgorde is merkwaardig, want de meeste mensen zouden kiezen voor ‘het mensen lastig maken’. Maar is de volgorde ook fout? Volgens taalkundige Joop van der Horst niet. Misschien is deze journalist zelfs wel gevoeliger voor de levende taal dan de doorsnee-taalgebruiker.

Een poosje geleden las ik de volgende zin:

Als het moet gaan we mensen het lastig maken.
(NRC Handelsblad, 25 januari 2007)

Nu de geest van de twintigste-eeuwse taalschoolmeester Charivarius weer los is, en menigeen moord en brand roept over de slechte taalbeheersing van scholieren en (pabo-)studenten, kunnen we niet voorzichtig genoeg zijn. In de woorden van Charivarius' bestseller kunnen we ons afvragen: ‘Is dat goed Nederlands?’

Zelf zou ik schrijven: ‘(...) gaan we het mensen lastig maken’, en daarom viel de krantenzin me op, maar is mijn volgorde beter? Ik heb schoolgegaan in de gelukzalige tijd dat daar nog lesgegeven werd, maar zegt dat alles? Hoe was de schoolopleiding van de redacteur van de NRC? Ik weet er niets van, maar 't is natuurlijk mogelijk dat hij of zij recentelijk de pabo gedaan heeft.

Sommige vragen zijn eenvoudig te beantwoorden. Bijvoorbeeld de vraag wat het vaakst voorkomt. Is dat het mensen lastig maken of mensen het lastig maken? Daarover kan geen twijfel bestaan. Zinnen als ‘(...) gaan we het mensen lastig maken’ zijn veel frequenter dan zinnen als ‘(...) gaan we mensen het lastig maken.’ Mijn persoonlijke voorkeur loopt dus gelijk met die van de meerderheid. Maar hoe komt iemand ertoe om af te wijken van de meerderheid? Hoe raar is die andere volgorde?

■ Jaloers en voorspelbaar maken

We kunnen in het Nederlands zeggen dat we ‘iets gemakkelijk maken’, ‘iemand rijk maken’, ‘iets goedkoop maken’ of ‘iets vochtbestendig maken’. Al naar gelang. Er zijn talloze mogelijkheden, waaronder waterafstotend, voorspelbaar, transparant, jaloers en mooi. In grammaticale termen bestaat zo'n constructie steeds uit maken + een lijdend voorwerp (iets of iemand) + een bepaling van gesteldheid of resultatieve werkwoordsbepaling. De termen mag u gerust weer vergeten, behalve als u de pabo doet.

Een voorbeeld van onze constructie is:

(allerlei obstakels die) de overstap lastig maken.

In plaats daarvan kunnen we ook zeggen:

(allerlei obstakels die) het lastig maken om over te stappen.

In deze laatste zin hebben we (om) over te stappen achteraan gezet omdat het vooraan een beetje te lang is. Hoe langer zo'n groep, hoe meer we geneigd zijn die achteraan te zetten:

(allerlei obstakels die) het lastig maken om met zware koffers beladen op een druk perron binnen de gestelde tijd over te stappen.

Merk op dat als we zo'n langere groep achteraan zetten, op de ‘oorspronkelijke’ plaats het woordje het komt. In de grammatica noemt men dat een ‘voorlopig lijdend voorwerp’. Het wijst vooruit; we weten alvast dat er straks nog een nadere invulling van komt.

Bij dit alles kunnen we ook nog vermelden voor wie de zaak lastig is:

(allerlei obstakels die) het bejaarden lastig maken om over te stappen.

Het zinsdeel dat de persoon of de personen noemt voor wie iets lastig is, heet het ‘meewerkend voorwerp’.

De volgorde van lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp in het Nederlands ligt min of meer vast. Vrijwel alle moedertaalsprekers doen het op dezelfde manier, en doen het dus ‘vanzelf’ goed. Het is overigens niet eenvoudig uit te leggen aan een buitenlander, want dan blijkt de kwestie ineens heel ingewikkeld. Op dit moment is het voldoende om te weten dat als het lijdend voorwerp het is, dit voorafgaat aan het meewerkend voorwerp. We zeggen namelijk allemaal:

-	dat ik het mijn broer geef;
-	dat ik 't 'm geef.

De omgekeerde volgorde zou erg raar klinken (‘dat ik mijn broer het geef’;

[p. 127]

‘dat ik 'm 't geef’), en dat zegt dan ook bijna niemand.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Gewapend met deze kennis kunnen we vaststellen dat

Als het moet gaan we het mensen lastig maken

de normale volgorde is, namelijk eerst het lijdend voorwerp (het), en dan pas het meewerkend voorwerp (mensen). De zin in NRC Handelsblad wijkt af, en verdient nadere beschouwing.

■ De vaste verbinding

Nu wil het geval dat de combinatie het iemand lastig maken ook wel gebruikt wordt zonder nadere aanduiding van wat we lastig maken. We kunnen zeggen dat we ‘het iemand lastig maken’, en dat betekent dan zoveel als ‘last bezorgen’, of ‘hinderen’. In een zin als ‘Hij kon het ons knap lastig maken’ is zelfs in de context meestal niet te zeggen wát dan precies. Gewoon, in het algemeen, lastig. Het woordje het verliest dan zijn verwijzende functie. Zoiets komt vaker voor. Denk maar aan het koud hebben, of het op iemand gemunt hebben, waar het woordje het evenmin naar iets verwijst. En net als daar kunnen we het iemand lastig maken een werkwoordelijke uitdrukking of vaste verbinding noemen.

Deze gebruikswijze met niet-verwijzend het is jonger dan de bovengenoemde constructie met wel-verwijzend het. Als ik het Woordenboek der Nederlandsche Taal mag geloven, dan begint het iemand lastig maken pas in de negentiende eeuw voor te komen. Ondertussen is de vaste verbinding al net zo normaal als de ‘vrije constructie’, die gewoon daarnaast is blijven voortbestaan.

Het gaat inderdaad om een vaste verbinding, en dat blijkt niet alleen uit dat niet-verwijzende het, maar ook uit het feit dat zoiets bij de meeste andere vrije constructies niet mogelijk is. Er is geen sprake van dat we zouden zeggen: ‘het iemand duur maken’, ‘het iemand vochtbestendig maken’ of ‘het iemand jaloers maken’. Vaste verbindingen hebben we enkel maar bij een handvol woorden, zoals lastig, gemakkelijk en moeilijk.

■ Conventioneel dingetje

In de vaste verbinding wordt, althans door de meeste mensen, de volgorde van lijdend voorwerp en meewerkend voorwerp gehandhaafd: het iemand lastig maken. Dat is logisch, want zo zijn we het altijd gewoon geweest uit de tijd dat het nog geen vaste verbinding was maar een vrije combinatie.

Toch is dat niet helemaal vanzelfsprekend. Als het in de vaste verbinding niet meer naar iets verwijst, dan degradeert het tot, tsja, een dingetje dat er nu eenmaal altijd bij gezegd wordt, maar dat zelf eigenlijk niets betekent. De combinatie heeft wel een duidelijke betekenis, maar niet alle onderdelen hebben een eigen betekenis. Daardoor verandert onze opvatting van dat woordje het. In de vaste verbinding kun je het eigenlijk geen lijdend voorwerp meer noemen. Net zomin als in het koud hebben nog een lijdend voorwerp te ontwaren is.

Maar als het in deze combinatie geen lijdend voorwerp meer is, wat is het dan? Laten we het een ‘conventioneel dingetje’ noemen. Maar zoveel is zeker, dat dat dingetje deel uitmaakt van de vaste verbinding het lastig maken. Dat is: deel uitmaakt van een werkwoordelijke verbinding.

■ Bevriezen

Het Nederlands kent veel vaste verbindingen. We hebben er die als werkwoord fungeren, zoals in de gaten houden, ter harte nemen en geen flauw idee

[p. 128]

hebben; we hebben er die als bijwoord dienen, zoals zacht gezegd, naar verluidt; en er zijn er die de functie van een voorzetsel hebben: in verband met, naar aanleiding van, met het oog op. En al die groepen van vaste verbindingen groeien, want er komen er steeds meer bij. Een nog tamelijk jonge werkwoordelijke verbinding als het (iemand) lastig maken is dus geen rariteit, maar iets wat helemaal past in de algemene tendens van onze taal.

Zo'n vaste verbinding komt niet uit de lucht vallen. Het proces van vastworden gaat langzaam. Daar gaan makkelijk honderd of tweehonderd jaar overheen. In de meeste gevallen vertrekt de ontwikkeling bij een vrije combinatie. Niet zelden een heel frequente vrije combinatie. Stap voor stap begint zo'n groep dan te ‘bevriezen’: gewone kenmerken van de vrije groep blijken ineens niet meer mogelijk, er kunnen elementen wegvallen, onderdelen verliezen hun eigen betekenis, en meer en meer is het alleen de groep als geheel die nog betekenis heeft. Zo is het bijvoorbeeld gegaan met zorg dragen (zie mijn artikel in het oktobernummer 2002 van Onze Taal). De oude vormen (de zorg dragen, onze zorg dragen en de zorgen dragen) zijn nu allemaal niet meer mogelijk, en de huidige volgorde er zorg voor dragen bleek momenteel te verschuiven naar ervoor zorgdragen.

■ Ontwikkeling

Het ziet ernaar uit dat het lastig maken als vaste verbinding, in de negentiende eeuw opgedoken, nog lang niet voltooid is. Een eerste stap was dat het woordje het zijn verwijzende functie verloor. Daar zijn we intussen al helemaal aan gewend. Ook al stel ik me voor dat onze zeventiende- en achttiende-eeuwse taalgenoten, zeg Vondel of Huydecoper, ons huidige gebruik al heel merkwaardig zouden vinden. De ontwikkeling gaat echter voort. Want eenmaal op de weg der vastwording, is de volgende stap voorspelbaar: als het degradeert van lijdend voorwerp naar ‘conventioneel dingetje’, dan verliest het zijn recht op de positie van een lijdend voorwerp. Als het, zoals we zagen, deel gaat uitmaken van de werkwoordelijke verbinding, dan moet het ook de positie krijgen die bij zijn nieuwe status past. Dat is, kort gezegd: vlak bij het werkwoord. Dus van het iemand lastig maken naar iemand het lastig maken. En het komt me voor dat iemand, wat vroeger het meewerkend voorwerp was, al bijna aanvoelt als het lijdend voorwerp.

■ Goed of fout?

Eigenlijk hadden we de nieuwe stap dus kunnen voorspellen: het iemand lastig maken moest wel, vroeger of later, een andere volgorde krijgen en worden tot iemand het lastig maken. Maar de eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik die voorspelling niet gedaan heb. Ik had eerst die zin in NRC Handelsblad nodig om te beseffen dat de daar aangetroffen volgorde helemaal in de lijn ligt van de ontwikkeling van de negentiende eeuw tot nu.

Moeilijker voorspelbaar in dit soort zaken is wanneer zoiets gebeurt. Evengoed had de nieuwe volgorde al vijftig jaar eerder kunnen optreden of nog honderd jaar op zich laten wachten. Ik weet trouwens niet sinds wanneer de nieuwe volgorde zich voordoet. Misschien is ze er al vijftig jaar. In ieder geval is de nieuwe volgorde nu in zekere mate aanwezig, zoals op het internet te zien is:

-	Jij moet de echte schoonmaak houden, en iedereen die hier rondslentert het lastig maken;
-	(...) en indien vampiers je het lastig maken;
-	(...) zou ik ze het flink lastig maken;
-	Als ik raadslid was zou ik het bestuur het lastig maken met alternatieve scenario's;
-	(...) lekker een ander het lastig maken.

Vooralsnog gaat het om een minderheid. De meeste mensen zeggen nog ‘lekker het een ander lastig maken’, en ‘het iemand lastig maken’. Dus zou iemand mij om advies vragen, bijvoorbeeld de voorzitter van de HBO-raad of iemand anders die bekommerd is om de taalbeheersing van pabo-studenten, wat verstandig zou zijn (maar ze doen het niet), dan zou ik zeggen: het iemand lastig maken heeft voorlopig mijn voorkeur. Maar pas op, wie de andere volgorde kiest en zegt ‘iemand het lastig maken’, geeft daarmee geen blijk van slechte taalbeheersing. Zo iemand laat zich weliswaar niet leiden door de meerderheid, maar is misschien wel gevoeliger voor de levende taal dan de aanhangers van een norm van vijftig of honderd jaar geleden.