Onze Taal. Jaargang 76

[p. 122]

‘Afleidingen, die aen krankzinnigheid grenzen’
De etymologische speculaties van de 16de-eeuwse geleerde Becanus

Berthold van Maris

Willem Hietbrink, ‘de Duizenddichter’, die in het tv-programma Man bijt hond uiteenzet hoe bijvoorbeeld het Franse fromage (‘kaas’) teruggaat op ‘af-room-maken’ en het Engelse duty (‘plicht’) op ‘doe-het-uwe’, is niet de enige die ervan overtuigd is dat het Nederlands het dichtst bij de ‘oertaal’ ligt. De zestiende-eeuwse geleerde Becanus dacht er ook al zo over. Hij werkte zijn ideeën uit in een beroemd, fascinerend, maar door wetenschappers bespot boek: het werk van een geniale fantast.

De zestiende-eeuwse geleerde Becanus, vereeuwigd in een muur van boerderij ‘Leenhof’ in het Noord-Brabantse gehucht Gorp, nabij Hilvarenbeek.

Het wonderlijkste taalkundige boek dat ooit door een Nederlander werd geschreven, heet Origines Antwerpianae (‘De oorsprong van Antwerpen’). Het verscheen in 1569, in het Latijn, en is van de hand van Joannes Goropius Becanus, een Antwerpse humanist die eigenlijk Jan Geertszone van Gorp heette. In dit boek, dat meer dan duizend bladzijden dik is, ‘toont hij aan’ dat het Nederlands nog sterk verwant is aan de oertaal.

Becanus - met deze naam is hij de geschiedenis in gegaan - was niet zomaar iemand. Hij had een uitstekende reputatie als arts, was zelfs een tijdje de lijfarts van twee zusters van Karel de Vijfde, en in Antwerpen, waar hij na omzwervingen door Europa ten slotte ging wonen, stond hij als geneesheer aan het bed van de beroemde drukker Christoffel Plantijn, toen deze bijna overleed aan zijn verwondingen na een afranseling op straat.

Zoals veel humanisten in de toenmalige Nederlanden voelde Becanus zich thuis in verschillende disciplines: naast geneeskunde waren dat filosofie, wiskunde en de klassieke talen. Hij behoorde tot de vrijzinnig-intellectuele elite van Antwerpen en werkte mee aan de Biblia polyglotta, de belangrijkste wetenschappelijke bijbeleditie van die tijd. Ook wist hij te regelen dat de stad Antwerpen hem opdracht gaf tot het schrijven van een stadsgeschiedenis. Toen dit werk af was, bleek dat De oorsprong van Antwerpen vooral over taal ging. Want taal was de grote obsessie van Jan Geertszone van Gorp.

■ Babylonische spraakverwarring

In encyclopedieën wordt meestal vermeld dat Becanus dacht dat het Nederlands de oertaal was, of nog krasser: de taal van Adam en Eva. Maar dat is een te gemakkelijke vereenvoudiging van wat hij werkelijk beweerde. Becanus meende dat het Nederlands de enige taal was die direct van de oertaal afstamde en er nog erg op leek. Alle andere talen waren in zijn ogen het product van de Babylonische spraakverwarring. Bij de bouw van de toren van Babel werd de oertaal door goddelijke tussenkomst veranderd in een heleboel onderling onverstaanbare talen. De Antwerpenaren echter zouden afstammen van Jafet, een van de drie zonen van Noach. De nakomelingen van Jafet hadden niet meegebouwd aan de toren van Babel, en dus hadden zij de oertaal bewaard - zij het in verbasterde vorm.

De oertaal was volgens Becanus dus een oude, ‘zuivere’ vorm van het Nederlands, een soort proto-Nederlands of oer-Nederlands - zelf gebruikte hij er het woord Cimbrisch voor - en alle andere talen zouden tot dit oer-Nederlands te herleiden zijn. Taalkundige en godsdienstige argumenten lopen in zijn boek door elkaar heen. Becanus moest

[p. 123]

natuurlijk verklaren hoe de nakomelingen van Jafet uiteindelijk in Antwerpen terecht waren gekomen en ontwierp daartoe zijn eigen geschiedenis: een zeer persoonlijke interpretatie van de Bijbel en allerlei bij elkaar geraapte weetjes uit eigentijdse, middeleeuwse en antieke bronnen.

■ Volmaakte taal

De taalkundige argumenten zijn voor de hedendaagse lezer interessanter. Becanus vergeleek het Nederlands - althans de variant die hij sprak: het Brabants van Antwerpen - met de talen die hij kende. Dat waren vooral het Latijn, Grieks en Hebreeuws. Hij stelde vast dat de woorden in het Nederlands korter zijn dan in het Latijn en Grieks. Veel alledaagse Nederlandse woorden bestaan maar uit één lettergreep. Becanus veronderstelde dat de woorden in de oertaal allemaal uit één lettergreep hadden bestaan. Het Hebreeuws had ook veel eenlettergrepige woorden, maar die hadden vaak meerdere betekenissen. Het Nederlands had volgens Becanus veel meer woorden dan het Hebreeuws, zodat er voor elke betekenis een apart woord was, wat het Nederlands tot een uitzonderlijk heldere taal maakte. Kortom, hij vond het Nederlands kernachtiger, helderder en rijker dan andere talen. Het was zo volmaakt dat het geen twijfel leed dat het Nederlands nog heel dicht bij de oertaal stond.

Becanus had ook zijn eigen kijk op hoe talen zich gevormd hadden. Het was ooit begonnen met letters, die zelf al een betekenis hadden. Daaruit waren de eenlettergrepige basiswoorden gevormd. Door die basiswoorden met elkaar te combineren ontstonden vervolgens langere en complexere woorden - wat volgens hem niet per se een verrijking was. Het was juist vaak een vorm van aftakeling en verarming. Ook het Nederlands dat in Antwerpen gesproken werd, was in de ogen van Becanus van mindere kwaliteit dan het oer-Nederlands, ook al was het veel minder afgetakeld en verarmd dan al die andere talen. Deze kijk op de ontwikkeling van taal doet nog middeleeuws aan: de mensheid had zich in de loop van de geschiedenis steeds verder verwijderd van de zuivere oorsprong.

Becanus was ervan overtuigd dat letters oorspronkelijk ook een betekenis hadden gehad. Aangezien de Heilige Geest de letters gecreëerd had, zo redeneerde hij, waren die letters in beginsel volmaakt. De ee bijvoorbeeld symboliseerde eenheid. De t was een bindende letter. Vandaar dat uit de ee en de t het woord eed kon ontstaan. De h stond voor hoogte en kwam daarom voor in hoog, maar ook in heet, want warmte stijgt.

Alle Nederlandse woorden konden herleid worden tot het eenlettergrepige oer-Nederlands. Een paar voorbeelden van dit etymologische gegoochel:

-	appel = ‘ap-fel’. Ap = ‘happen, grijpen’, fel = ‘wreed’. Het woord appel herinnert ons aan de appel die door Eva in het Paradijs gegeten werd.
-	varken = ‘ver-ken’, ‘ver van het kennen’. Het varken is het symbool van de mens die zijn kennis niet richt op God en aan de aarde gebonden blijft. Zo iemand is een varken.
-	wijs = ‘wy-sie’, ‘wie wijd ziet’.
-	been (in de betekenis ‘bot’) = ‘bieen’. Beenderen houden het lichaam bijeen.
-	schip komt van scheppen (‘maken’). Een schip moet met zorg gemaakt worden. Bovendien werd het eerste schip, de ark van Noach, gemaakt in opdracht van de Schepper.
-	slang = ‘siel-hang’. Hangt onze ziel op, wurgt haar, een verwijzing naar de slang in het paradijs.

Dat vorm en betekenis in het oer-Nederlands volmaakt in evenwicht waren, was nog te zien aan woorden die bij omkering van de letters een omgekeerde betekenis kregen. Als voorbeelden noemt Becanus:

-	barg (‘berg’) - grab (‘graf’)
-	een - nee
-	roof - voor
-	tup (‘top’) - put
-	an (‘aan’) - na

Uiteindelijk waren ook de woorden van het Latijn, Grieks en Hebreeuws te herleiden tot het oer-Nederlands. Becanus geeft vooral voorbeelden uit het Latijn:

-	lupus (‘wolf’). Komt van sluip, sluipen.
-	malum (‘appel’). Komt van mael, malen. Men maalt het eten met de tanden, vandaar onze woorden maal en maaltijd. Het eerste eten van de mens bestond uit appels.
-	purpura (‘purper’). Komt van ‘purvur’, ‘zuiver vurig’. Vuur zuivert alles.
-	videre (‘zien’). Komt van wijd.

Ook de namen van mythologische en bijbelse figuren kunnen vanuit het Nederlands verklaard worden:

In Origines Antwerpianae (‘De oorsprong van Antwerpen’, 1569) legt Becanus uit dat het Nederlands de enige taal is die direct van de ‘oertaal’ afstamt.
Foto: Ed Schilders

-	Bacchus = ‘Bac-got’ (‘beker-god’). De god der bekers.
-	Atlas = ‘haat-land’. Hij hield meer van de zee dan van het land en ook was hij veel bezig met de sterren.
-	Adam = ‘haat-dam’ (‘tegen de haat van de slang’).
-	Eva = ‘eeuw-vat’. Een vat van alle eeuwen: de vrouw als moeder. Wie dat vat vult, is een ‘vat-er’ (‘vader’). Overigens geeft Becanus elders in zijn boek nog twee heel andere etymologische verklaringen van de naam Eva.

Zo worden er in De oorsprong van Antwerpen duizenden etymologische verklaringen gegeven, die vervlochten zijn met Becanus' persoonlijke versie van de geschiedenis van de mensheid. Tussen de bedrijven door komen er ook nog allerlei andere zaken voorbij. Bestonden er vroeger reuzen?, vraagt Becanus zich af, en bij het antwoord op deze vraag (nee) komt zijn artsenkennis hem goed van pas. Hoe groot was de ark van Noach en konden alle dieren erop? Ja, hij rekent het voor. Hoe ontstaat regen? Was Antwerpen vroeger zee? Ook legt hij uit dat de appel waar Eva van at eigenlijk een vijg was: een zoete vrucht die zoete wellust symboliseerde.

■ Duizelingwekkend

Het is al met al een duizelingwekkend boek. En ook een boek dat bijna niemand helemaal gelezen heeft, zoals wel

[p. 124]

vaker het geval is met beroemde boeken. Van het werk werden door Christoffel Plantijn tachtig exemplaren gedrukt - een normale oplage voor die tijd - en daarbij is het gebleven. Het werd nooit herdrukt, en is ook nooit vertaald. De meeste exemplaren liggen nu in universiteitsbibliotheken.

Illustratie: Matthias Giesen

De Belg Eduard Frederickx is misschien de enige die de meer dan duizend bladzijden zestiende-eeuws Latijn werkelijk gelezen heeft. Hij promoveerde op Becanus, in 1973. Over de stijl van het boek schreef hij: ‘Naar Torrentius [een andere humanist - BvM] beweert zou Becanus door zijn ideeën zo gefascineerd zijn geweest dat hij er dag en nacht over nadacht. Eens dat hij echter begon te schrijven, zette hij alles lukraak op papier, zonder grondige voorbereiding. Hij bekent trouwens zelf dat hij het manuscript van de Origines niet herlas, vermoedelijk omdat er haast geboden was bij het publiceren.’

De Nederlandse taalkundige J.H. Halbertsma formuleerde het in de negentiende eeuw aldus: ‘Deze lijvige foliant telt niet minder dan 1100 bladzijden, waerin bergen van geleerdheid in schrikkelijke wanorde op elkander gestapeld liggen, en zulks om afleidingen, die aen krankzinnigheid grenzen, waer te maken (...). Doch gelijk men een parel op een mestfaelt vindt, zo komt dit dwaze boek de eer toe van het Gotische Onze Vader het allereerst wereldkundig te hebben gemaakt.’ Inderdaad, Becanus heeft dit stukje oeroud Germaans, dat later door veel historisch taalkundigen is bestudeerd, als eerste gepubliceerd.

■ Aantrekkingskracht

De aantrekkingskracht van het etymologisch speculeren is altijd groot geweest. Dat is al te zien in een van de dialogen van Plato, Kratylos, waarin Socrates uitgebreid fantaseert over de herkomst van allerlei woorden, en ook over de betekenis van letters. Maar het verschil is dat Socrates wéét dat hij speculeert en zelf niet erg in zijn eigen speculaties gelooft.

Becanus daarentegen geloofde wel in zijn eigen hersenspinsels. Hij had een systeem bedacht en raakte helemaal in de ban van dat systeem. Een interessant psychologisch verschijnsel, dat je vaak tegenkomt in de pseudo-wetenschap, maar ook in de wetenschap zelf. Denk maar aan Freud, die een prachtig psychoanalytisch systeem bedacht waar ruim een halve eeuw lang door velen in geloofd werd, zonder dat er ooit enige vorm van empirisch bewijs voor was.

De oorsprong van Antwerpen verscheen in een spannende tijd, zestien jaar voor de val van Antwerpen, toen er in deze toenmalige wereldstad allerlei nieuwe ideeën circuleerden. Het wemelde er van de protestanten, ook al waren er maar weinig die daar openlijk voor uitkwamen. Hoe het met Becanus' religieuze voorkeuren zat, is ook onduidelijk. Hij gebruikt in zijn boek soms christelijke argumenten die middeleeuws aandoen: het feit dat veel basiswoorden uit drie letters bestaan, zou bijvoorbeeld een verwijzing zijn naar de Heilige Drie-eenheid. Maar de manier waarop hij de Bijbel interpreteert, is zonder meer creatief en onorthodox. Ook stoorde hij zich in het geheel niet aan het gangbare (katholieke) standpunt dat het Hebreeuws de eerste taal was.

Willem Hietbrink: hedendaagse nazaat van Becanus

Willem Hietbrink, die in het tv-programma Man bijt hond geregeld zijn geheel eigen etymologieën ten beste geeft, noemt in zijn boek Kwispelen met taal (1995) Becanus als een belangrijke inspiratiebron. Net als Becanus beschouwt Hietbrink het Nederlands als de enige taal die afstamt van de oertaal en er nog erg op lijkt. Bij Hietbrink leidt dit tot onder (veel) meer de volgende afleidingen, die overigens door de taalwetenschap - en ook dát is een overeenkomst met Becanus - niet serieus worden genomen.

condoom = ‘gom-doe-om’

favoriet = ‘fa-vor-iet’: ‘ver-voor-uit’

snor Dat zit snor, ‘s-n-or’: ‘is-in-orde’

vliegtuig = ‘vliegt-huig’: ‘vliegt hoog’

yesterday (Engels, ‘gisteren’) = ‘gisterdag’

krompir (Slavisch, ‘aardappel’) = ‘kroem pier’: ‘kromme peer’

Kartoffel (Duits, ‘aardappel’) = ‘gaarde appel’

[p. 125]

■ Lachwekkend

In zijn eigen tijd en de periode daarna had Becanus een handjevol aanhangers, onder wie de beroemde geograaf Ortelius en een paar belangrijke vroege taalkundigen. Maar zijn theorie werd ook door veel tijdgenoten al als lachwekkend ervaren. De bekende Nederlandse humanist Justus Lipsius, die Becanus persoonlijk had gekend, zei over hem, in een brief aan een geleerde vriend:

We hebben al vaak gesproken - nu ja, spreken, het is eerder grapjes maken - over onze taal en over Becanus, die haar, zoals je weet, niet alleen als een zeer oude en mooie taal beschouwt, maar zelfs als de oertaal en in zekere zin zelfs als de moedertaal van alle andere talen. De mensen bij ons zaten op het puntje van hun stoel en in het buitenland stonden allen versteld van zulke waagstukken en ongehoorde probeersels, en vele mensen vonden het ook lachwekkend. Wil je mijn mening weten? Wel, ik respecteerde die man en bewonderde zijn scherpe, vlugge, ja rijke geest. Rijke geest, mocht hij zich tenminste op een ander onderwerp hebben toegelegd.

Lipsius weerlegt een aantal redeneringen van Becanus. Hij wijst erop dat het Nederlands ‘in de afgelopen zeshonderd jaar’ veel sterker veranderd is dan Becanus veronderstelt. Hij bewijst dat aan de hand van een van de oudste Nederlandse teksten, de Wachtendonckse psalmen uit de tiende eeuw. En als de oertaal te herkennen zou zijn aan het grote aantal eenlettergrepige woorden, dan zou het Chinees de oertaal moeten zijn, schrijft Lipsius - ‘dat hoor ik toch van mensen die daarvandaan schrijven.’

Deze brief van Lipsius, die in vergelijking met De oorsprong van Antwerpen verfrissend modern overkomt, werd vorig jaar door Tom Deneire en Toon Van Hal vertaald en uitgegeven (Lipsius tegen Becanus, uitgeverij Florivallis). Het werk van Becanus blijft voor de niet vloeiend Latijn lezende voorlopig nog ontoegankelijk. Het al eerder genoemde proefschrift van Frederickx bestaat alleen in manuscriptvorm. Toon Van Hal werkt nu aan een herwerking van dat proefschrift, een monografie die in 2009 moet verschijnen. Wie meer wil lezen over deze geniale fantast, moet dus nog even geduld hebben.