Onze Taal. Jaargang 76

[p. 119]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

IJssel/IJsel

?Ik heb vroeger op school geleerd IJsel, Overijsel, IJselstein, etc. te schrijven, dus met één s. Tegenwoordig zie ik het bijna altijd met twee s'en, zelfs in atlassen. Hoe zit dat?

!Historisch gezien is IJssel het best te verdedigen. Al in zeventiende- en achttiende-eeuwse atlassen wordt vrijwel zonder uitzondering deze schrijfwijze gebruikt. Zo schrijft Jan Christiaan Sepp in zijn Nederlandsche reise- en zak-atlas uit 1773: ‘De Rivier de Geldersche Yssel is de Rechter Arm van den Rhyn, beginnende by de Schans Ysseloort, niet ver van Arnhem.’ Ook noemt hij (onder meer) ‘de Hollandsche Yssel’, ‘Ysselstein’ en ‘Overyssel’.

De spelling met één s werd vanaf eind negentiende eeuw in veel schoolatlassen gebruikt, met name in de bekende Bosatlas (eerste druk: 1877). De maker hiervan, de Groningse schoolmeester en redacteur P.R. Bos, schreef Nederlandse plaatsnamen zo veel mogelijk zoals ze volgens de toenmalige woordvormings- en spellingregels geschreven zouden moeten worden - bijvoorbeeld Zutfen, Oosterwijk en Kuilenburg en niet Zutphen, Oisterwijk en Culemborg. Omdat na een ij één s voldoende is om de juiste uitspraak te garanderen, vond Bos dat het IJsel moest zijn, en bijvoorbeeld ook Rijsen (nu Rijssen).

Pas in 1955 stapte de Bosatlas over op de aardrijkskundige schrijfwijzen die altijd gebruikelijk waren geweest. Maar toen hadden enkele generaties scholieren al IJsel leren schrijven.

Ieder/iedere mens

?Laatst zei iemand: ‘Ik vind dat ieder mens recht heeft op schoon drinkwater.’ Dat vind ik ook, maar dat ‘ieder mens’ zette me aan het denken: moet het niet iedere mens zijn?

!Zowel ieder mens als iedere mens is juist, maar ieder mens is gewoner.

Met mens is iets bijzonders aan de hand: zowel de mens als het mens is mogelijk. Met de mens bedoelen we ‘de mens in het algemeen’; het mens verwijst meestal naar een (onaardige) vrouw (‘dat mens van hiernaast’). Bij de-woorden worden elk en ieder doorgaans verbogen: elke medewerker, iedere dag; bij het-woorden blijft de e achterwege: elk huis, ieder meisje.

Toch hoeft ieder mens niet ‘iedere (onaardige) vrouw’ te betekenen. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997) wordt in gevallen als ieder(e) mens en ieder(e) persoon ‘bij voorkeur de vorm zonder -e gebruikt’, ook als mens ‘mens in het algemeen’ betekent. Iedere mens en elkemens zijn dus niet fout, maar minder gewoon; voor veel mensen zal het wat stijf aandoen, en misschien zelfs een tikje filosofisch.

IJssel met dubbel s in de Grote historische atlas van Nederland, 1830-1855.

Bij tijd en wijle

?Wat betekent wijle eigenlijk, in de uitdrukking bij tijd en wijle?

!Bij tijd en wijle betekent ‘af en toe’; vroeger kon er ook ‘na verloop van tijd, als schikt’ mee worden bedoeld. Wijl of wijle is een oud woord voor ‘periode, poos’, te vergelijken met het Duitse Weile. Het Groot uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006) schrijft: ‘Tijd en wijle betekenen hier dus hetzelfde. Het klinkerrijm heeft een versterkend effect.’

Wijl(e) is zelf in onbruik geraakt, maar het komt in een aantal alledaagse woorden nog terug. Bijvoorbeeld in terwijl, dat een verkorting is van ter wijle dat (letterlijk ‘in de tijd dat, op het moment dat’); in dikwijls, waarin wijl ‘terugkerend tijdstip’ betekent en dik ‘veelvuldig’; en in onderwijl (‘gedurende de tijd’), een synoniem van intussen.

New Yorks/New-Yorks/Newyorks

?Hoe zit het nu precies: is het New Yorks, New-Yorks of Newyorks?

!New Yorks is juist, zowel in de groene als in de witte spelling. Evenzo is het New Yorker.

Als een eigennaam uit twee delen bestaat, blijft in afleidingen (bijvoorbeeld op -s, -n of -er) de spatie intact: New Yorks(e), Costa Ricaan(s), Sierra Leoons, Sri Lankaan(s), New Delhiër. Soms vervalt een deel van de naam, zoals bij Salvadoraan (‘inwoner van El Salvador’) en Marinees (‘inwoner van San Marino’).

Als een naam een streepje bevat, blijft dat ook staan in afleidingen: Equatoriaal-Guineeër, Nieuw-Zeelands, Zuid-Bevelander.

Periode van vier maanden

?Er bestaan woorden voor een periode van drie maanden, namelijk trimester en kwartaal, en voor zes maanden: semester. Maar hoe noem je een periode van vier maanden?

!De hedendaagse woordenboeken kennen hier (nog) geen woord voor. Naar analogie van trimester en semester zou de term quadrimester gebruikt kunnen worden. Het woorddeel -mester komt van het Latijnse mensis, ‘maand’, en de voorvoegsels tri-, se- en quadri- betekenen respectievelijk ‘drie’, ‘zes’ en ‘vier’. Latijnse woordenboeken noemen het bijvoeglijk naamwoord quadrimestris: ‘vier maanden durend, viermaands’. En onder meer in het Frans en het Italiaans wordt quadrimestre wel gebruikt.

Een andere mogelijkheid is tertiaal (letterlijk: ‘een derde (jaar)’), naar analogie van kwartaal (‘een vierde (jaar)’). Dit woord heeft als nadeel dat het minder precies is: het betekent letterlijk alleen maar ‘derde deel’; de betekenis ‘van een jaar’ zit er niet heel duidelijk in. Overigens hoeft dat geen argument te zijn om het te vermijden: een woord krijgt zijn betekenis door de manier waarop het gebruikt wordt; dat is immers ook bij kwartaal gebeurd.

Zowel quadrimester als tertiaal is echter niet erg gebruikelijk. Wie een van de twee wil gebruiken, kan het best ergens in de tekst toelichten wat ermee bedoeld wordt.

Op de website van Onze Taal worden meer dan duizend taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.