Onze Taal. Jaargang 76

[p. 64]

Etymologica
Etymologische misvattingen: letterwoorden

Nicoline van der Sijs

Je zou de mensen de kost moeten geven die denken dat black box teruggaat op de uitvinder van het apparaat, de luchtvaartpionier Black. De komende afleveringen van ‘Etymologica’ zullen gewijd zijn aan zulke veelvoorkomende en taaie etymologische misvattingen. Sommige hiervan hebben enige tijd onder etymologen gecirculeerd maar gelden tegenwoordig als achterhaald. Andere zijn niet meer dan ingenieuze verzinsels van leken die telkens worden doorgegeven.

Ieder jaar ontvang ik brieven van lezers die erop wijzen wat volgens hen de herkomst is van woorden als black box of snob. Die herkomst is altijd onjuist. Meestal hebben zulke briefschrijvers hun wetenschap van ‘een vriend’, ‘een leraar op school’ of ‘een reisleider’, of herinneren ze zich dat een familielid hen in hun jeugd deelgenoot heeft gemaakt van deze wijsheid. Een andere bron van verkeerde informatie zijn journalisten van dag- en weekbladen, die - de goeden niet te na gesproken - nooit te beroerd zijn een stuk op te leuken met niet nader gecontroleerde herkomstinformatie onder het motto ‘een goed verhaal moet je niet kapotchecken’.

Sappige doch geheel uit de duim gezogen etymologieën worden tegenwoordig dankzij internet bovendien in grotere kringen verbreid en worden zo bijkans onuitroeibaar. De recentste mij bekende misvatting op internet is de herkomst van shit. In februari 2002 schreef iemand onder de pakkende titel ‘History in the making!!!!’ dat het Engelse woord shit een letterwoord is van Ship High In Transit (‘hoog op schepen vervoeren’), afgekort tot S.H.I.T. Dit zou vroeger als waarschuwing op zakken mest hebben gestaan; dergelijke zakken dienden namelijk niet in het scheepsruim bewaard te worden, omdat de mest bij aanraking met water methaangas zou leveren, dat kon exploderen. In 2003 stuurde iemand dit broodjeaapverhaal als spam de wereld rond, en velen waren overtuigd van de juistheid ervan.

■ Hudo en maffia

Leken zijn snel geneigd een woord te herleiden tot een letterwoord. Weliswaar bestaan er in het Nederlands inderdaad afkortingen die het tot soortnaam hebben gebracht, zoals ahob (van automatische halve overwegbomen) of vutter (van vervroegde uittreding). Maar dergelijke woorden zijn vrijwel allemaal in de twintigste eeuw gevormd, en dan nog op zeer beperkte schaal. Oudere woorden, zoals shit, gaan nooit terug op een letterwoord.

Uit ingezonden brieven komt als topvijf van zogenaamde letterwoorden naar voren hudo, maffia, nylon, snob en SOS. Generaties hopmannen hebben hun verkennertjes verteld dat de padvindersterm hudo (voor ‘buitentoilet’) is samengesteld uit de beginletters van houd uw darmen open. Een enkele hopman gaf een alternatieve verklaring, zoals hier uw dagelijkse ontlasting of HUrk-DOos. Het woord hudo is echter afkomstig uit het Urdu, de officiële taal van Pakistan. In het Urdu werd hawda gebruikt voor ‘overdekt olifantengestoelte’. Het is door het Engels overgenomen als howdah en houdah, wat wel ongeveer als [hudo] klinkt. Zoals bekend heeft de Britse grondlegger van de padvinderij, Baden-Powell, als militair in Brits-Indië gediend, waar hij het Urduwoord geleerd zal hebben. Het huisje boven op een olifant heeft wel enige gelijkenis met sommige buitentoiletten.

Het woord maffia, in het Italiaans gespeld als mafia, wordt vaak verklaard als letterwoord van morte alla Francia, Italia anela (‘dood aan Frankrijk is waarnaar Italië smacht’) of morte ai Francesi, invasori, assassini (‘dood aan de Fransen, indringers en moordenaars’). Het letterwoord zou gemaakt zijn tijdens de Franse invasie van Sicilië in 1282, of tijdens de bezetting van Palermo in de negende eeuw. Vervolgens worden, als bewijs van de waarheidsgetrouwheid van deze herkomst, allerlei romantische verhalen opgedist over de penibele situatie waarin de Italianen het letterwoord voor het eerst bezigden. De onzekerheid over de vraag op welke uitdrukking het zogenaamde letterwoord mafia is gebaseerd, zou er al op kunnen wijzen dat het helemaal niet om een letterwoord gaat. En als dan blijkt dat mafia in het Italiaans voor het eerst is vermeld in 1865, wordt een verklaring die is gebaseerd op een gebeurtenis uit de dertiende of de negende eeuw volstrekt onwaarschijnlijk. De echte herkomst van het woord is helaas onbekend, wat natuurlijk voer voor fantasten is.

■ Nylon

Voor nylon is de meestgehoorde verklaring dat het woord is gevormd uit de beginletters van New York (ny) en London (lon), de twee steden waar scheikundigen aan het product zouden hebben gewerkt of waar het product het eerst op de markt zou zijn gebracht - maar dat klopt niet met de feiten. Nylon is in 1939 in New York gepresenteerd door de Amerikaanse firma DuPont, na een aankondiging een jaar eerder. Een andere verklaring luidt dat het woord is gevormd uit de beginletters van now you lousy old Nippon of now you've lost, old Nippon. Het woord zou dan zijn gevormd in de anti-Japansfeer (Nippon is ‘Japan’) die in Amerika heerste na de Japanse aanval op Pearl Harbor in 1941, en zou verwijzen naar het feit dat dankzij kunstvezels zoals nylon de Japanse markt voor zijde zou instorten. Maar chronologisch is dit onmogelijk: de aanval op Pearl Harbor vond een paar jaar ná de naamgeving van het product plaats.

[p. 65]

Het woord nylon zou gevormd zijn uit de beginletters van New York en London.

Waar komt nylon dan wel vandaan? Uitvinder Wallace Carothers noemde de stof ‘Fiber 66’, wat de directie van Du-Pont weinig aansprekend vond. Daarom werd er een naamgevingscomité benoemd, dat een groot aantal namen de revue liet passeren. De meligheid sloeg kennelijk toe, want een van de namen die overwogen schijnt te zijn was Duparooh voor DUPont Pulls A Rabbit Out Of a Hat (‘DuPont tovert een konijn uit de hoed’). Serieuzer was het voorstel van een van de directeuren, Ernest Gladding. Hij suggereerde als naam norun (letterlijk ‘laddert niet’). Omdat deze claim evident onjuist was, vreesde men echter juridische problemen. Daarom ging Gladding op de naam variëren: hij draaide het woord om tot nuron, maar dat bekte niet lekker. Vervolgens ging hij letters vervangen totdat hij kwam op nylon, een woord zonder betekenis waarvan het achtervoegsel -on ook voorkwam in andere Engelse stofnamen, zoals rayon en cotton ‘katoen’. Het woord werd bewust niet als handelsmerk gedeponeerd, zodat de naam een soortnaam kon worden.

■ Snob en sos

Een van de meest verbreide misvattingen is dat snob terug zou gaan op de Latijnse uitdrukking Sine NOBilitate (‘zonder adel’). Dat is echter onmogelijk, want de oudste betekenis van het woord - aangetroffen in 1781 - was ‘schoenmaker’ of ‘schoenmakersleerling’. Net als van maffia is de exacte herkomst van het woord onbekend.

Het grootste aantal letterwoordverklaringen is waarschijnlijk verzonnen voor het internationale noodsignaal SOS. Dit signaal werd in 1906 door de International Radio Telegraph Convention voorgesteld en in 1908 officieel ingevoerd. De letters betekenen niets: ze zijn gekozen omdat ze in morsecode gemakkelijk te seinen en te herkennen zijn (drie puntjes, drie streepjes, drie puntjes). Veel mensen vonden het onbevredigend dat de letters geen betekenis hadden, met als gevolg een groot aantal herinterpretaties. Meest genoemd zijn de letterwoorden save our souls en save our ship, maar ook vindt men survivors on ship, save our sailors, stop other signals en send out sailors.

■ Moab

Waarom is het nu zo aantrekkelijk om woorden te herleiden tot letterwoorden? Een van de redenen zal zijn dat je geen kennis hoeft te hebben van etymologie en historische taalontwikkeling: iedereen kan een letterwoord verzinnen. De meeste hierboven genoemde woorden zijn kort en de herkomst ervan is ondoorzichtig of onbekend, wat natuurlijk smeekt om een verklaring. Daarbij zal een deel van de verklaringen begonnen zijn als een grapje dat een eigen leven is gaan leiden. Een voorbeeld daarvan is het woord MOAB, de naam voor een zeer zware bom die dankzij de Tweede Golfoorlog algemeen bekend werd. MOAB is weliswaar een letterwoord (voluit: Massive Ordnance Air Blast, ‘geschut met zware springstoflading’), maar het werd vrijwel direct verklaard als ‘Mother Of All Bombs’, en velen kennen alleen die laatste verklaring.

Uit de voorbeelden hierboven blijkt dat herleidingen tot letterwoorden niet beperkt zijn tot Nederland. Ook in bijvoorbeeld het Engels bestaat een vast repertoire aan woorden die door leken worden verklaard als letterwoorden - zie ook het kader. Het is beslist geen toeval dat de Engelse taalkundige Michael Quinion een boek over taalmythen schreef getiteld Port Out, Starboard Home, dat ten grondslag zou liggen aan het Engelse posh (‘chic’), met daarbij het verhaal dat op het ticket van de rijken de afkorting POSH werd gezet. Daardoor kregen zij op de scheepsreis van Engeland naar India op de heenweg een hut aan bakboord en op de terugweg aan stuurboord, waar het telkens het koelst was.

En hoe zit het nu met black box? Daar kom ik op terug in de volgende aflevering, waarin het zal gaan over vermeende eponiemen (dat wil zeggen: van persoonsnamen afgeleide soortnamen).

Geen letterwoorden

Engelse woorden waarvoor ten onrechte een herkomst als letterwoord wordt gesuggereerd:

Cop (‘politieagent’) = constable on patrol (‘agent op patrouille’)

Fuck (‘neuken’) = for unlawful carnal knowledge (‘wegens onwettige geslachtelijke gemeenschap’, waarmee in het verleden verkrachters werden aangeduid); of fornication under consent of the king (‘ontucht met toestemming van de koning’)

Golf (sport) = gentlemen only; ladies forbidden (‘alleen voor heren; voor dames verboden’)

News (‘nieuws’) = north, east, west, south (‘noord, oost, west, zuid’, oftewel: van alle windstreken)

Tip (‘fooi’) = to insure promptness (‘om te zorgen voor snelheid’) of to improve performance (‘om de prestatie te verbeteren’)