Onze Taal. Jaargang 76

[p. 63]

Geschiedenis op straat
De Maat

Riemer Reinsma

Hoogmade, in Zuid-Holland.

De straatnaam De Maat is veelal vertegenwoordigd in landelijke streken, ver van de grote stad. We vinden hem bijvoorbeeld in Ommen (Overijssel), Borculo (Gelderland) en Woudenberg (Utrecht). Wanneer je ook namen als De Lange Maat meerekent, komt de naam ook in Drenthe voor: in Ruinen is er een straat die zo heet.

Dat De Maat vooral te vinden is op het platteland, is geen toeval. Een ‘maat’ was een stuk hooiland: land dat bestemd was om gemaaid te worden, niet beweid. Een mooi voorbeeld is De Maat in Ermelo. In het boek De straat waarin u woont. Ermelo's straatnamen verklaard (1987) melden J.W.P. van Dijk en C. Kortenhoeven: ‘Hooilanden hadden meestal in de eerste plaats deze functie [die van hooiland - RR], omdat ze te drassig waren om er vee te laten grazen. Het vee zou de zode vertrappen.’

■ Bloeien

Het woord maat (vroeger ook als maad geschreven) is afgeleid van de stam van het werkwoord maaien, dat in de Middeleeuwen ook wel voorkwam in de vorm maden. Nauw verwant hiermee is de vorm Made, die we ook kennen als de naam van een dorp in Noord-Brabant, en van het dorp Hoogmade in Zuid-Holland.

Hoe is die d erin geslopen, in maad en made? Het Woordenboek der Nederlandsche Taal legt een verband met bloeden, dat sommige mensen uitspreken als ‘bloeien’. Maar wat het woordenboek niet vermeldt, is dat er ook een groot verschil is: bij bloeien (in de zin van ‘bloeden’) is de vorm met een d (bloeden) het oudst, bij maad en made die zónder d. Misschien is het dus beter ervan uit te gaan dat maad en made hypercorrecte vormen zijn: omdat mensen leerden dat ze bijvoorbeeld ‘goede’ moesten zeggen voor het minder nette ‘goeie’, gingen ze - te ver doorschietend in hun streven naar correctheid - ook ‘maden’ zeggen voor ‘maaien’. Net zoals de plaatsnaam Oud-Ade een hypercorrecte vorm is voor Oud-Aa (‘oud water’).

■ Nazomer

Door een klankverandering ontstond in het oude Fries de nieuwe vorm meed, die nog steeds vooral in Groningen en Friesland te vinden is (zo is Meeden een dorp in Groningen). Uit meed(e) is in het Fries vervolgens de vorm miede voortgekomen. Maar ook die nieuwste vormen hebben inmiddels een indrukwekkende ouderdom. Neem de - in oorsprong Friese - straatnaam De Miede in het Noord-Hollandse Schagen. Die moet op z'n minst dateren uit de tijd dat er in West-Friesland nog volop Fries werd gesproken. Dus vóór het eind van de dertiende eeuw. Na ongeveer 1300 maakte het Fries hier namelijk plaats voor het Hollands.

Niet overal, en niet altijd, betekende maat of made ‘hooiland’. In Gelderland en Overijssel kon het ook de aanduiding zijn voor een weiland, zo meldde de lexicograaf J.H. Gallée in 1895 in zijn Woordenboek van het Geldersch-Overijselsch dialect. Of, nóg specifieker: ‘eene weide, omringd met boomen, wordt eene maat genoemd’, zoals iemand het in 1837 in het tijdschrift Taalkundig magazijn omschreef.

De twee spellingen, maad en maat, wijzen ook op twee meervouden: maden en maten. Deze komen inderdaad allebei voor. In Blaricum en in Kampen liggen wegen met de naam De Maten, en in Appelscha hebben we De Maden - wat beslist niet op een grote rijkdom aan wormen slaat. Het boekje Hoe komen wij aan onze straatnamen, een uitgave van de gemeente Ooststellingwerf, meldt dat deze naam terug te voeren is op ‘hooilanden ten westen van de Boerestreek’ - en onwillekeurig snuiven we de zoetige geur van de nazomer op.