Onze Taal. Jaargang 76

[p. 48]

Taalergernissen door de jaren heen

Onze Taal ontstond 75 jaar geleden uit ergernis: de eerste pijlen van het genootschap waren gericht op Duitse invloeden, maar ook op ‘onjuiste taalvormen’ in het algemeen. Hoewel er sindsdien veel meer aandacht kwam voor andere, positievere kanten van taal, is de irritatie nooit helemaal uit de kolommen van het blad verdwenen. Sommige van die boze brieven uit de oude doos blijken verrassend actueel. Een bloemlezing.

■ Vreemde smetten

Puur Duitsch (1932)

Wij vonden in de Memorie van Antwoord van den Minister van Justitie op het Voorloopige Verslag der Tweede Kamer betreffende het wetsontwerp tegen smalende Godslastering dezen zin: ‘Uitgeschakeld zijn dus daarmede wetenschappelijke uitingen, kondgevingen van eerlijke overtuigingen (...)’ Wij laten het onjuiste gebruik van uitschakelen nu rusten maar wat zegt men van kondgevingen? Afgezien van het onaesthetische van het woord, is het puur Duitsch: Nederlandsch is kond doen.

Onnodig Engels (1939)

Waarom spreken wij nooit meer van een ‘gelukkig einde’ of van een ‘gelukkig slot’, maar altijd van ‘happy ending’, of liever nog van ‘happy end’? Hoe zouden wij er toe gekomen zijn het kleedingstuk, dat de Engelschen ‘dinner jacket’ noemen, met ‘smoking’ aan te duiden? Welke overwegingen zouden ons er toe geleid hebben, een denkbeeld, een voorstel, met suggestie aan te duiden? Als wij bridge spelen, zou het Hollandsche maat uit den toon vallen; dus zeggen wij ‘partner’ (dikwijls hoort men niet ‘paar-tner’, maar ‘par-tner’).

Onnatuurlijke alternatieven (2005)

m. vaalburg - arnhem

Onlangs kreeg ik een boekje getiteld 'k Heb u lief, mijn Nederlands, waarin de Stichting Taalverdediging strijd voert tegen Engelse leenwoorden. Ik zal een deel van de verketteringslijst doornemen, en dan mag u me vertellen of de alternatieven die de stichting aandraagt juist en natuurlijk klinken of zijn. Botsbalg (airbag), tijdelijke blindheid (black-out), weddenschapsmakelaar (bookmaker), smalle doorgang voor voetgangers (catwalk), ritmisch kerkgezang (gospelsong), bruismelk (milkshake), leespistool (scanner) en zwenkwielwagentje (trolley).

■ Klassieke kwesties

Kennen en kunnen (1935)

-	Ik kan jou!
-	Da ken.

Liggen en leggen (1952)

Waarom weigert de volkstaal hardnekkig onderscheid te maken tussen liggen en leggen? Ik geloof niet dat het platte Engels of Duits deze woorden zo verhaspelt. Hoe komt het dan, dat zitten en zetten niet verward wordt?

Hun hebben (1954)

In Utrecht en omgeving hoort men dikwijls hun in plaats van zij (meervoud). Zelfs jongelui van de middelbare school doen daaraan mede. ‘Hun hebben hun werk.’ ‘Hun denken dat wel, maar wij doen dat anders.’

■ Woordgebruik

Gelijk (1935)

In den hoedenwinkel. De verkooper tot den klant: ‘Zal ik hem thuis bezorgen of neemt U hem gelijk mee?’ (Bedoeld is: ‘te gelijk’ maar dat beteekent niet ‘dadelijk’.)

Controleren (1945)

Ik zou er eens de aandacht op willen vestigen dat het Engelsche werkwoord to control niet mag vertaald worden door: controleeren, wat onze kranten geregeld doen. Als zij de Chineezen laten betoogen dat zij ‘de Chineesche zee moeten controleeren’, dan bedoelen zij die zee te ‘beheerschen’; en dat is iets heel anders, Als zij schrijven over den door de communisten ‘gecontroleerden’ Balkan, dan is dat ook duidelijk fout.

De plek-gekte (1987)

J. van zijst - barendrecht

Velen lijken momenteel door een vreemde manie te worden beheerst, de plek-gekte. Het woord plek wordt voortdurend daar gebruikt waar men normaal het woord plaats zou verwachten. Een bloemlezing: ‘plek zat’; ‘Hij eindigde op de eerste plek’; ‘Hij is niet op zijn plek’; ‘onvoldoende parkeerplek’; ‘op zijn plek zetten’; ‘plekken in de wet’; ‘Er moeten meer speelplekken komen.’

Wat een eenheidsworst maakt men door dit modieuze gedoe toch van het Nederlands! Wie zich wil onderscheiden, bezige het woord plaats: hij zal opvallen door origineel taalgebruik!

■ Uitspraak

‘Dooj de dooj’ (1947)

In de laatste jaren valt het mij op hoe slordig onze taal wordt uitgesproken. Waarom is de r in ongenade? De radioomroeper zegt ons, dat ‘dooj de dooj’ overstroomingen worden gevreesd, de predikant spreekt in langgerekten kanselstijl van de ‘waaajjjden’ des Christendoms en de jeugd - zoo vernam ik van deze - vindt het uitspreken van de r tegenwoordig ‘aanstellerig’.

‘Schoow’ (1992)

a.p.g. seijkens - schiedam

Er moet me iets van het hart. Het betreft de uitspraak van woorden die eindigen op de letter /. Steeds vaker wordt die /, vooral door jongeren, uitgesproken als een zuivere w: dus wew, maaw, enz. Laatst hoorde ik twee meisjes praten over hun ‘schoow’. Opzettelijk liet ik ze dat woord herhalen: ‘schoow!’ Wist ik niet eens wat een ‘schoow’ was? Zij meenden zelf werkelijk dat zij ‘school’ zeiden! Vroeger moesten wij voor de onderwijzer tijdens de taalles in koor klanken uitspreken: ‘o o o - oe oe oe - p p p - III’, enz. Toen werd er nog op de uitspraak gelet.

‘Genootschap, doe er wat aan!’

■ Verwijswoorden

Haar-ziekte (1951)

Uit de pers: ‘Speeltuinwerk en haar invloed.’ Dus ‘de’ speeltuinwerk? ‘Het is daarom een vergissing te menen, dat tevens het kapitalisme in haar eindphase zou zijn getreden; integendeel het staat juist thans aan het begin van haar grootste bloei.’

Sinds wanneer is haar het bezittelijke voornaamwoord voor het onzijdige geslacht?

Wat of dat? (1966)

c. beekman jr. - den haag

Ik heb er destijds een ‘hobby’ van gemaakt, te letten op het gebruik van wat, in zinnen als ‘Het apparaat wat (moet zijn dat) u hier ziet, dames en heren (...).’ Ik kan u zeggen: niemand zegt meer ‘dat’ (niemand = bijna iedereen = 99,9% gebruikt wat waar het dat ‘moet’ zijn). Zelfs in de

[p. 49]

geschreven taal is deze ‘fout’ doorgedrongen.

Illuistratie: Matthijs Sluiter

Het meisje die (1999)

henk tetteroo - delft

Als leraar op een middelbare school (vwo-havo) viel het me de laatste jaren op dat het betrekkelijk voornaamwoord dat en het aanwijzend voornaamwoord dat door leerlingen steeds vaker vervangen werden door die: ‘Het meisje die daar loopt, ken ik niet. Die moet je eens aanspreken.’

En verder dat het persoonlijk voornaamwoord het bij hen steeds meer plaatsmaakte voor die of hij: ‘Het middel raakt uitgewerkt. Hij moet worden vervangen.’

■ Stopwoordjes

De ikbedoelers (1958)

Kent u ‘ikbedoelers’ in uw omgeving? Mensen die om de twintig seconden ‘ik bedoel’ zeggen? En vindt u het ook zo ellendig om naar zulk gehakkel te moeten luisteren? ‘De volgende week zondag blijven we thuis. Ik bedoel: dan krijgen we geen bezoek.’ Maar als u dát bedoelt, waarom zegt u dan niet direct: ‘Aanstaande zondag krijgen we geen bezoek’? Dat is veel prettiger om naar te luisteren. Wijs er uw goede vriend maar eens op, dat hij een ikbedoeler is. Betrap hem maar eens, ga maar eens turven als hij spreekt. U bewijst hem er een dienst mee.

Zoiets van... (1990)

françoise keulen - nijmegen

Zelden was er een meelijwekkender slachtoffer dan zoiets. Tot voor kort functioneerde het arme woord nog zeer nuttig en bescheiden als ‘onbep. vnw., iets als dat, iets van dien aard: zoiets stoms!, een aap op een flets, hoe vind je zoiets’ (dikke Van Dale, blz. 3518), maar sinds enige tijd is het wreed weggerukt uit zijn vertrouwde omgeving en moet het vaak samen met ook dienstdoen: ‘dan heb ik (ook) zoiets van’.

Ons rest slechts een gepast stilzwijgen bij zoveel bruut en zinloos geweld. Wij treuren om het verlies van onze dierbaren.

Zeg maar (2000)

ger de graaff - alphen aan den rijn

De laatste jaren komt in de gesproken taal het stopwoord zeg maar voor in een mate die pijn aan de oren doet:

Het is vandaag, zeg maar, prachtig weer. De temperatuur is, zeg maar, niet te hoog en niet te laag. De wind is, zeg maar, matig, en de luchtvochtigheid komt, zeg maar, niet uit boven, zeg maar, normale waarden.

Het verbaast mij dat het gebruik van dit stopwoord zo weinig mensen opvalt. Gebruikers en niet-gebruikers kijken verbaasd op als ik het fenomeen ter sprake breng. Ik zou weleens, zeg maar, willen weten hoe dat, zeg maar, komt.

■ Spellingwijziging

Tussen-n (1959)

De uitspraak van de spellingcommissie 1954 maakt een verschil tussen strikt meervoud (boekenkast) en niet (beddegoed); het ware wellicht beter geweest de knoop hier voor eens en voor altijd door te hakken, nl. altijd -e! We waren dan weer eeuwen uit de zorgen geweest.

(reactie op het Groene Boekje van 1954)

Boycot nieuwe spelling! (1996)

drs. a.e. reinders-reeser - leiden

Wilt u een nieuwe spelling? Kent u iemand die een nieuwe spelling wil? De gebruiker is er niet mee gediend. Wij stellen voor de nieuwe spelling niet in te voeren. Als u het hiermee eens bent, stuurt u dan voor deze landelijke handtekeningenactie een briefkaartje of fax (met naam, adres, en de tekst GEEN NIEUWE SPELLING) naar de Tweede Kamer, en roep iedereen die u de komende tijd spreekt op om hetzelfde te doen. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald.

(reactie op het Groene Boekje van 1995)

Geen binding met de praktijk (2006)

henk harmsen - stokkum

De Taalunie [de organisatie die verantwoordelijk is voor het Groene Boekje - red.] is verworden tot een kwalijk clubje van doorgeslagen quasi-taaldeskundigen, die zich als wereldvreemde pietlutten samen blindstaren op de zoveelste uitzondering op de zoveelste uitzondering, die geen enkele binding meer hebben met de dagelijkse taalpraktijk, en die menen dat taal van achter het bureau kan worden gemaakt. Afschaffen en boycotten die ‘Taalunie’, verbranden die Groene Boekjes. Leve de spelling volgens het Gezond Verstand.

(reactie op het Groene Boekje van 2005)

Witte spelling: geen oplossing (2007)

valerie bakker - leerling lycée international, ferney, frankrijk

Ik ben geen voorstander van dat Witte Boekje. Ik zit op een middelbare school in Frankrijk en volg naast het gewone Franstalige programma lessen Nederlands, en die worden er op deze manier voor mij niet makkelijker op. Meerdere spellingen betekent meer onduidelijkheid en dus meer moeite om de taal te leren. Ook voor de leraren wordt het lastiger.

(reactie op het Witte Boekje van 2006)

In de eerste decennia van Onze Taal werden briefschrijvers niet bij naam genoemd, vandaar dat een auteursvermelding bij oudere stukjes vaak ontbreekt. Sommige brieven zijn ingekort. Enkele ervan verschenen ook al in Taaltumult. De mooiste observaties, hartenkreten en boze brieven uit Onze Taal, samengesteld door Ewoud Sanders (2002).