Onze Taal. Jaargang 75

[p. 346]

Geldhoeveelheid of hoeveelheid geld?
Waarom de samenstelling soms beter is dan de groep

Joop van der Horst

In de krant staan steeds vaker woorden als goudhoeveelheid of deelnemersaantal, maar veel mensen zouden zelf ‘hoeveelheid goud’ zeggen, of ‘aantal deelnemers’. Is die neiging tot aaneenschrijven nieuw? Hoe is die te verklaren? En heeft de constructie toekomst?

Sommige mensen kunnen met een gerust hart het woord geldhoeveelheid gebruiken. Ik niet, maar dat zegt misschien meer over mij dan over die anderen of over dat woord geldhoeveelheid. In ieder geval, het viel me op, toen ik las:

De groei van de geldhoeveelheid (...) gaat veel te hard.
(NRC Handelsblad, 10 juli 2006)

Van Dale heeft er geen moeite mee. Geldhoeveelheid wordt er omschreven als: ‘totale som aan chartaal en direct opvorderbaar giraal geld bij het publiek’. Ook al zou ik het nooit zelf gebruiken, het woord geldhoeveelheid begrijp ik wel; maar chartaal moest ik opzoeken. Chartaal geld is ‘wettig betaalmiddel, baar geld’. Ik denk dat Van Dales definitie een beetje te beperkt is; ‘bij het publiek’ zou beter weggelaten worden, want ik acht mensen in staat om over de geldhoeveelheid bij de overheid te spreken, of over hun eigen geldhoeveelheid. Ik denk dat het gewoon hetzelfde betekent als hoeveelheid geld. En dat is wat ik zou zeggen, in voorkomende gevallen.

Illustraties: Matthijs Sluiter

Hoeveelheid

Zoveel is zeker, dat geldhoeveelheid en hoeveelheid geld naast elkaar voorkomen. En dat de meeste mensen ‘hoeveelheid geld’ zeggen: met Google kunnen we de verhouding snel zien: geldhoeveelheid 1960 maal, hoeveelheid geld 6190 maal (althans, op het tijdstip van schrijven en met mijn computerinstellingen). Ongeveer overeenkomstige verhoudingen zien we bij andere woorden met -hoeveelheid als we ze vergelijken met de groep hoeveelheid dit of dat.

	zoals geldhoeveelheid	zoals hoeveelheid geld
water + hoeveelheid	1600	16.700
lucht + hoeveelheid	1260	2510
licht + hoeveelheid	499	5260
gewicht + hoeveelheid	221	470
warmte + hoeveelheid	165	2080
regen + hoeveelheid	144	1320
zaad + hoeveelheid	38	834
zand + hoeveelheid	33	816
zuurstof + hoeveelheid	31	1760
goud + hoeveelheid	9	744
pagina('s) + hoeveelheid	6	244
bevolking + hoeveelheid	5	6
steen + hoeveelheid	2	49
zilver + hoeveelheid	2	183
graan + hoeveelheid	1	407
boeken + hoeveelheid	1	546
bomen + hoeveelheid	1	177
stemmen + hoeveelheid	1	203

Hoeveelheid geld en de andere woordgroepen zijn weliswaar overal in de meerderheid, maar samenstellingen als geldhoeveelheid mogen er ook wezen.

Zijn samenstellingen als geldhoeveelheid iets nieuws? Dat valt uit bovenstaande lijst niet af te leiden. Op zichzelf zijn samenstellingen in het Nederlands volstrekt normaal, en dat al minstens duizend jaar. Toch hebben conservatieve lieden zoals ik het gevoel dat geldhoeveelheid en luchthoeveelheid tamelijk nieuw zijn, om nog maar te zwijgen van steenhoeveelheid en bevolkingshoeveelheid. Klopt dat gevoel?

Ik kan het niet echt bewijzen, maar het ziet er wel naar uit. Als ik op de cd-rom van het grote Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) op zoek ga naar de vroegste voorbeelden van zulke samenstellingen, dan vind ik de volgende jaren:

[p. 347]

geldhoeveelheid	1934; 1937; 1975
waterhoeveelheid	1916; 1929
luchthoeveelheid	1953
lichthoeveelheid	1869
gewichtshoeveelheid	1885; 1892; 1895
warmtehoeveelheid	1857; 1885; 1910; 1911
regenhoeveelheid	1880; 1892; 1937
zandhoeveelheid	1958

(Goud-, zaad- en zuurstofhoeveelheid komen in het WNT niet voor.)

Het lijkt er dus op dat samenstellingen met -hoeveelheid vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw gevormd beginnen te worden. Maar voorlopig zijn ze nog steeds in de minderheid ten opzichte van de woordgroepen.

Aantal

Terwijl we ook wel kunnen spreken over de hoeveelheid bezoekers (741 treffers op Google) en de hoeveelheid mensen (3330 treffers), kan Google geen bezoekershoeveelheid of mensenhoeveelheid vinden. Google kent 295 webpagina's met hoeveelheid kinderen, 243 met hoeveelheid deelnemers, 96 met hoeveelheid politie, 78 met hoeveelheid inwoners, 73 met hoeveelheid huizen, 59 met hoeveelheid doden en 6 met hoeveelheid gebaren, maar van de alternatieven die als één woord worden geschreven, kent de zoekmachine er niet een.

Afgezien van een enkele uitzondering als stemmen-hoeveelheid en boekenhoeveelheid, lijken samenstellingen met een meervoudig eerste woord niet voor te komen. Maar daarvoor hebben we dan ook de groepen en de samenstellingen met aantal:

	zoals bezoekersaantal	zoals aantal bezoekers
bezoekers + aantal	38.900	134.000
inwoner(s) + aantal	26.600	76.900
deelnemers + aantal	1890	102.000
stemmen + aantal	1500	189.000
doden + aantal	765	16.700
kinder(en) + aantal	402	61.600
personen + aantal	69	194.000
reactie(s) + aantal	12	116.000
huizen + aantal	9	5060
mensen + aantal	9	148.000
bomen + aantal	6	4490
boeken + aantal	5	33.300
pagina('s) + aantal	5	106.000
ontwikkelingen + aantal	0	6160

Bij inwoner(s)aantal en dodenaantal en nog een paar andere heb ik eigenlijk hetzelfde als bij geldhoeveelheid: ik zou de voorkeur geven aan aantal inwoners en aantal doden. Gaat het bij de samenstellingen met -aantal ook om iets betrekkelijk nieuws? Dat is na te gaan. De WNT-redactie bleek stemmenaantal te hebben aangetroffen in teksten uit 1922 en 1950. En kinderaantal werd genoteerd in 1932 en 1952, maar al die andere woorden in de tabel hierboven worden in heel het kolossale woordenboek niet genoemd.

Dus ja, ook de samenstellingen met -aantal lijken iets betrekkelijk nieuws te zijn.

Kleine hoeveelheid moeds

Voordat we de conclusie trekken dat de samenstellingen met -hoeveelheid en -aantal de oudere groepen met aantal dit en hoeveelheid dat concurrentie aandoen, moet natuurlijk nog aangetoond worden dat die groepen er inderdaad eerder waren. Ook dat is na te gaan. Maar we zien daarbij meteen dat de woorden aantal en hoeveelheid zelf niet zeer oud zijn. Voor hoeveelheid vinden we 1599 als vroegste vindplaats (het befaamde woordenboek van Kiliaan uit dat jaar); het woord zal wel een vernederlandsing zijn van het geleerde Latijnse quantitas, en allicht ook zelf nog een hele tijd een geleerd woord geweest zijn. Aantal kennen we volgens Van der Sijs' Chronologisch woordenboek pas vanaf 1634.

Het is ook interessant om te zien hoe die woorden dan aanvankelijk gebruikt werden. Bijvoorbeeld in de roman Willem Leevend van Betje Wolff en Aagje Deken uit 1785:

Eene groote hoeveelheid van innerlyke kragt.

Of bij de schrijver Hendrik Conscience in de negentiende eeuw:

Geene kleine hoeveelheid moeds.

Ooit leek er bij hoeveelheid dus een woordje als van nodig, of een naamvals-s, hoewel de schrijfster Bosboom-Toussaint in de negentiende eeuw toch ook al schreef over:

Eene voldoende hoeveelheid spinazie.

Bij aantal zien we hetzelfde patroon. Het oudste bekende citaat (1634) is:

Een seecker aental van morgen landts (...).

Rond 1800 schreef J. le Francq van Berkhey over:

nog een groot aantal van byzonderheden,

maar genoemde Wolff en Deken hadden het in de achttiende eeuw al over:

een groot aantal persoonen.

[p. 348]

Het zou dus kunnen zijn dat bij aantal en hoeveelheid het ermee verbonden woord aanvankelijk met van genoemd werd (een aantal van byzonderheden) of met een genitief oftewel tweede naamval (hoeveelheid moeds); en dat pas gaandeweg het tweede woord er simpel achter gezet werd: aantal personen, hoeveelheid geld.

Als mijn theorie klopt, dan is juist die overgang in het noemen van het tweede woord (eerst met genitief of met van, en later simpele achterplaatsing) essentieel voor de opkomst van geldhoeveelheid en bezoekersaantal. Ik zal u mijn theorie vertellen.

Kern en bepaling

Vorig jaar, in het artikel over de moslim Bazarghan en over de vraag waarom in zulke woordgroepen het lidwoord geregeld wegvalt (Onze Taal november 2005), schreef ik enkele alinea's die hier wel herhaald mogen worden. Namelijk over een zeer fundamenteel bouwprincipe van onze taal. Dat is: dat we bepalingen liefst vóór hun kern zetten. We zeggen ‘blauwe sokken’, en niet ‘sokken blauw’; we zeggen ‘erg hard roepen’, en niet ‘roepen hard erg’. Er zijn wel allerlei nuanceringen en beperkingen op dit algemene principe, maar dat neemt niet weg dat het overal in onze grammatica een rol speelt.

Het is al een heel oud principe. Al in het oudste overgeleverde Nederlands, van circa 900, zien we dezelfde tendens duidelijk aanwezig.

Maar, en dit is belangrijk: het aantal uitzonderingen of afwijkingen was vroeger veel groter. Het is alsof onze taal zich eeuw na eeuw almaar strenger aan dit hoofdprincipe houdt. Wat ervan afwijkt, wat ermee strijdig is, wordt afgeworpen, en raakt in onbruik. Ja, je mag wel zeggen dat onze taal door de eeuwen heen steeds strenger wordt.

Daar zijn veel voorbeelden van te geven. Zo kon, lang geleden, een bijvoeglijk naamwoord ook wel achter de kern staan, als in ene maget soete, waar nu beslist alleen nog een zoete maagd zou kunnen. Een dichter kon nog wenen om bloemen in de knop gebroken, maar gewoon hedendaags Nederlands is alleen nog in de knop gebroken bloemen.

In dat verband sprak ik ook over de verschoven interpretatie van groepen als een aantal deelnemers, waarin oorspronkelijk aantal de kern was, en tegenwoordig meer en meer deelnemers, hetgeen blijkt uit het werkwoord: in plaats van ‘Een aantal deelnemers heeft nog niet betaald’ (met heeft in het enkelvoud, vanwege aantal), zegt men nu meestal ‘Een aantal deelnemers hebben nog niet betaald’ (met hebben in het meervoud, vanwege deelnemers).

Om dezelfde reden verliest de moslim Bazarghan zijn lidwoord: zolang moslim nog de kern is, is een lidwoord verantwoord; vat men daarentegen Bazarghan op als de kern, dan wordt een lidwoord ongewenst (bij eigennamen staat doorgaans geen lidwoord).

Twee oplossingen

Terug naar aantal en hoeveelheid. Als onze indrukken juist zijn, dan laat de historie zich als volgt beschrijven. Aanvankelijk, en dan praten we over de zestiende en zeventiende eeuw, werden deze woorden zo gebruikt dat het ermee verbonden tweede woord genoemd werd met van of met een tweede naamval (een aantal van bijzonderheden; een hoeveelheid moeds). Aantal en hoeveelheid waren toen nog duidelijk kern van de groep. Toen naamvallen in onbruik raakten, kwam het bijbehorende tweede woord er simpel achteraan (een aantal bijzonderheden, een hoeveelheid moed). Dat ging misschien een poosje goed, maar toen de herinnering aan de aloude constructie meer en meer verbleekte, werden zulke groepen hinderlijke uitzonderingen op de algemene regel van bepalingen vóór kernen.

Hoe lost de taal zoiets op? Daar staan in principe twee wegen voor open, en het is boeiend om te zien dat ook beide wegen benut worden. De eerste soort oplossing is: herinterpreteer de kern-bepaling-structuur tot een reguliere bepaling-kern-structuur, oftewel: laat aantal voortaan de bepaling zijn en deelnemers de kern. Zie boven. Dit gebeurt massaal, maar het is niet voor alle situaties de oplossing. Het werkt goed in zinnen als:

Een aantal deelnemers heeft → hebben nog niet betaald.

Maar het werkt niet als we nadrukkelijk over het aantal willen spreken:

Het aantal deelnemers is verdubbeld.

Hier zou zijn (‘Het aantal deelnemers zijn verdubbeld’) onzin opleveren. Wat dan? Hier staat ons een andere oplossing ter beschikking, namelijk de samenstelling:

Het deelnemersaantal is verdubbeld.

Voilà, hier staan we aan de bron van de recente neiging om samenstellingen te vormen van het type geldhoeveelheid en inwoner(s)aantal: de oudere volgorde (hoeveelheid geld, aantal inwoners, enz.) voldoet niet meer en wordt ofwel geherinterpreteerd, ofwel, als

[p. 349]

dat ongewenst is, vervangen door de samenstelling die hoeveelheid en aantal (en vele andere) ondubbelzinnig als kern handhaaft. Want merk op dat in samenstellingen de bepaling netjes voorafgaat aan de kern!

Serieuze concurrentie

Voorlopig wil ik mijn theorie handhaven. Maar ik besef terdege dat we veel nog niet weten of begrijpen, en dat er kritiek mogelijk is. In de eerste plaats zijn de gegevens waar ik me op baseer, nogal bescheiden. Google is een mooi instrument, maar we weten eigenlijk niet in hoeverre Google-getallen de echte taalwerkelijkheid weergeven. We doen maar net alsof. En het WNT levert wel iets op, maar onze historische gegevens zijn vooralsnog zeer beperkt.

Toch denk ik dat aan deze kant niet de grootste problemen liggen. Een belangrijker probleem lijkt me dat we nog niet goed begrijpen waarom samenstellingen als bakkersdochter, schooldeur en kindermeisje al vele eeuwen doodnormaal zijn, terwijl geldhoeveelheid en huizenaantal pas de laatste anderhalve eeuw schoorvoetend hun intrede doen. Waarom waren die er niet ook al honderden jaren? Het zal wel iets zijn in de betekenis van aantal en hoeveelheid dat aanvankelijk een barrière vormde voor zulke samenstellingen, terwijl die barrière momenteel lijkt opgeheven, of onder grotere druk toch overschreden wordt. Echt begrijpen doe ik het niet.

En dan, tot slot: ik denk wel dat samenstellingen als geldhoeveelheid thans de woordgroepen als hoeveelheid geld in toenemende mate serieuze concurrentie aandoen, maar daarmee is volstrekt niet gezegd dat de groepen in de toekomst totaal vervangen zullen worden door de samenstellingen. Voorlopig zijn de groepen nog royaal in de meerderheid, en ze staan sterk. Wat over honderd of driehonderd jaar de koers zal zijn, dat weet niemand. Misschien zijn de groepen dan verdwenen. Maar het is ook mogelijk dat zo'n oudere structuur een nieuw elan krijgt, nieuwe uitlopers vormt, en weer tot bloei komt. Het is al moeilijk genoeg om te begrijpen wat er op dit moment gebeurt; de toekomst zullen we maar openhouden.