Onze Taal. Jaargang 75

[p. 323]

Geschiedenis op straat
Schouw

Riemer Reinsma

In veertig plaatsen komt hij voor, de onopvallende maar toch wat raadselachtige straatnaam Schouw. Bovendien is hij te vinden in zes namen met een specificerende toevoeging, zoals Hoge Schouw en Rode Schouw. De bekendste van alle Schouwen is echter Het Haagsche Schouw, al is dat niet de naam van een straat maar van een hotel in Leiden. Wel komt de naam ingebed in een straatnaam voor: het hotel staat aan de Haagse Schouwweg.

Wat is of was een schouw hier? Niet een stookplaats, zoals misschien gedacht kan worden, maar een plaats waar je per veerboot een water kon oversteken, een overzetveer. Het Haagsche Schouw bediende het verkeer dat op weg van Leiden naar Den Haag of vice versa de Oude Rijn moest oversteken. De oversteekplaats heeft al heel lang geleden plaatsgemaakt voor een vaste oeververbinding, en voor de automobilist die nu honderd meter verderop over de A4 zoeft en in minder dan een seconde de Oude Rijn kruist, is het nauwelijks te bevatten dat hier ooit géén brug geweest is. Het huidige hotel is overigens niet rechtstreeks naar de oude oversteekplaats genoemd, maar naar de herberg Het Haagsche Schouw (die nu deel van het hotel uitmaakt). Die herberg was wél genoemd naar het naburige veer.

Het Haagsche Schouw bij Leiden was ooit de plaats waar per veerboot de Oude Rijn kon worden overgestoken.
Afbeelding uit de privécollectie van Trudo Bosch.

Leidse Schouw

De veerboot voer uiteraard niet alleen richting Den Haag maar ook richting Leiden. Had het Haagsche Schouw voor hetzelfde geld dus Leidse Schouw geheten kunnen hebben, en berust het woord Haagsche op toeval? Nee. De overzetplaats bevond zich vlak buiten Leiden en ver van Den Haag, en de naam is kennelijk vanuit Leids perspectief ontstaan.

Dat dit perspectiefaspect van invloed was op de naamgeving zien we ook in Alphen aan den Rijn. Deze plaats heeft niet minder dan vijf ‘schouwen’: Schouw (zonder toevoeging), Goudse Schouw, Leidse Schouw, Steekter Schouw en Prinsenschouw. De namen van die schouwen hadden een wegwijzerfunctie. De Goudse Schouw lag in het oosten van Alphen; hier passeerde het verkeer dat zuidwaarts richting Gouda ging de Oude Rijn. De Leidse Schouw was er voor reizigers die noordwaarts richting Leiden moesten, en reizigers die de Steekter Schouw gebruikten, kwamen, zodra zij de veerboot verlieten, aan in de Steekterpolder, ten zuiden van de rivier. Waar de Prinsenschouw zijn naam aan ontleent, is niet bekend. Misschien heeft daar ergens een herberg gestaan met de naam De Prins?

Een heel andere betekenis heeft de Schouw (zonder toevoeging dus) die Alphen óók rijk is. Hier gaat het niet om een overzetplaats. De straat ligt namelijk in een nieuwbouwbuurt waarin alle namen zeer eensgezind over het polderwezen gaan. Van een water is geen spoor te bekennen, en dit is dus geen historische locatie. Wil Klaassen en Jaap van Maren melden in hun boek 80 jaar straatnamen in Alphen aan den Rijn (1998) dan ook dat de naam betrekking heeft op de ‘op vaste tijden terugkerende gelegenheid waarbij wateren, wegen, dijken enz. worden geïnspecteerd (in ogenschouw genomen)’.

Platboomde schuit

‘Oversteekplaats’ is overigens niet de oudste betekenis van het woord schouw. Oorspronkelijk betekende het ‘platboomde schuit’: het ding waarmee je de oversteek maakte. Schouw gaat terug op een oude werkwoordstam die ‘het stoten, duwen’ betekende: het vaartuig werd met een vaarboom voortgeduwd. In Schiedam herinnert een straat met de naam Schouw aan zo'n platboomde schuit, zo meldt W.P. Rook in het boek Van Schie, Dam en Schiedam (1989). Net als de Alphense Schouw ligt ook deze in een nieuwbouwwijk, en ook hier is in geen velden of wegen een rivier te bespeuren. Déze veerboot ligt als een vis op het droge.