Onze Taal. Jaargang 75

[p. 321]

Baneus
Privéwoord of gangbare term?

Ewoud Sanders

In de nieuwste Van Dale staan veel woorden die niet zo heel erg bekend (meer) zijn. Baneus bijvoorbeeld, dat zijn oorsprong vindt in het Rotterdam van 1903. Over de carrière van een woord aan de zelfkant van het leven.

In 1903 schreef de bekende journalist M.J. Brusse in de rubriek ‘Onder de menschen’ in de Nieuwe Rotterdamsche Courant een roerend portret van twee oude Rotterdamse inbrekers, Snok en Sam, die een groot deel van hun leven in de bak hadden gezeten. Brusse had een grote hang naar de zelfkant van het leven, die hem veel oprechter voorkwam dan het leven van de burgerman.

Het woord baneus komt voornamelijk voor in het werk van journalist M.J. Brusse (1873-1941).
IISG, Amsterdam

In dit portret van Snok en Sam, dat in 1911 onder die titel werd gebundeld, komen allerlei volkse woorden en uitdrukkingen voor, want Brusse had zijn geheugen zo getraind dat hij spreektaal bijna letterlijk kon weergeven. Een van de woorden die hij in dit portret van Snok en Sam gebruikt, is baneus. Wellicht zijn er lezers die, net als ik, dit lezen als ba-né-us, maar dat is onjuist.

Voorliefde

Het woord komt voor in een monoloog waarin Snok een nare herinnering ophaalt aan de kleuterschool, toen nog ‘bewaarschool’ geheten. Een grotere jongen had hem een keer een brandende ‘segaar’ in zijn hand geduwd. Toen Snok dit later thuis aan zijn vader vertelde, zei die: ‘Wijs me die baneus 's, dan slaan 'k 'm z'n kop door z'n rug.’

Brusse moet een voorliefde voor het woord baneus hebben gehad, want in de jaren daarna gebruikte hij het nog ettelijke malen. Zo lezen we in Landlooperij, een boek dat in 1906 verscheen: ‘Toon, arme bliksem, hou je nou haaks... wat je gaat doen dat is voor die baneusies van je.’

In 1917 schreef Brusse in Het rosse leven en sterven van de Zandstraat: ‘en dan zal me zoo'n baneus...’, in 1926 had hij het in de Nieuwe Rotterdamsche Courant over een ‘uitverkoren baneus’ en in 1929 noemde Brusse zichzelf een baneus. Hij deed dat in een geestige brochure, M.J. Brusse en zijn werk, waarin hij zichzelf interviewt.

Brusse begint dit zelfinterview met de vraag waarom hij eigenlijk journalist is geworden, een onverwachte keuze, omdat hij volgens zijn leraar Nederlands nauwelijks een foutloze zin kon schrijven. ‘Had jij daar’ - voor dat vak van journalist dus -, vraagt Brusse aan zichzelf, ‘dan als baneus soms zoo'n aanleg voor of zoo'n roeping?’

Snotaap

Het duurde even voordat ik de herkomst en betekenis van baneus had doorgrond. Baneus moet worden gelezen als ba-neus. In de nieuwste grote Van Dale is het terechtgekomen als bahneus, wat meteen de betekenis duidelijk maakt, namelijk ‘snotneus’ of ‘snotaap’. Of, zoals Van Dale het omschrijft, ‘kind dat met een vuile neus loopt, dat zijn neus nog niet kan vegen’.

Overigens heeft Van Dale die h in dit woord pas in 2005 toegevoegd. Waarom is mij niet bekend, maar vermoedelijk omdat die schrijfwijze beter aansluit bij de uitspraak en betekenis van het woord. Vanaf 1970, het jaar dat het woord in Van Dale debuteerde, stond er baneus en was het voorzien van een citaat van Brusse, dat inmiddels is geschrapt, namelijk ‘Toen Dorussie nog zoo'n baneussie was van vier jare oud’.

Dit roept de vraag op of ba(h)neus(sie) soms een particuliere vondst van Brusse is, een woord dat nooit algemeen ingang heeft gevonden.

Zeker is dat het op schrift zelden wordt gebruikt. In de digitale krantenarchieven dook het slechts één keer op, te weten in een column die Rob Schouten in 2003 in Trouw schreef: ‘Daarenboven worden zulke haast obsolete conglomeraties van hooggeplaatsten tegenwoordig vaak getroebleerd door van heinde en ver toegestroomd geteisem van anarchistisch en syndicalistisch pluimage, gesecondeerd door plaatselijk gajes van govies en geestelijke baneussies (...).’

Ook op het Nederlandstalige deel van internet vond ik het slechts eenmaal, in een woordenlijstje.

Toch vermoed ik dat dit fraaie woord wel degelijk gangbaar is geweest, vooral als koosnaam. Koosnamen kunnen soms zeer algemeen zijn, zonder dat je ze op schrift aantreft. Zo is het woord schetepeteetje nauwelijks op internet te vinden, terwijl ik het in mijn omgeving vrijwel dagelijks hoor. Ik denk dat iets dergelijks ook geldt voor ba(h)neus(sie) - meer een ‘spreekwoord’ dan een ‘schrijfwoord’. Behalve dan in het werk van de bekende journalist M.J. Brusse.