Onze Taal. Jaargang 75

‘Nou ja, als CDA en VVD het met me oneens zijn...’
Waarom politici hun antwoorden met nou ja beginnen

Berthold van Maris

De komende verkiezingsweken zullen ze wel helemáál niet van het scherm te branden zijn: politici die vragen beantwoorden over waar het naartoe moet met ons land. Hoe verschillend de antwoorden ook zullen zijn, er is vast ook minstens één overeenkomst: ze zullen vaak beginnen met nou ja. Waarom is dat? Is het gewoon een taalmodeverschijnsel? Of heeft het iets te maken met de vragen?

Politici beginnen hun antwoorden de laatste jaren vaak met nou ja in plaats van de traditionele openingen ja, nee, nou of kijk. Sommigen gebruiken dit nou ja zó vaak dat het kan gaan irriteren. Paul Rosenmöller, inmiddels weg uit de actieve politiek, had de neiging om bijna elk antwoord te beginnen met nou ja, of liever nog met nou ja, kijk, en ook Frits Bolkestein kon en kan er wat van.

Nu de verkiezingsstrijd weer is losgebarsten en de politici overuren maken in televisie- en radioprogramma's, zal er weer veel ‘genoujaad’ worden. Een paar voorbeelden uit de aanloop naar de verkiezingen, alle afkomstig uit het tv-programma Nova:

-	Interviewer (over het dan net gepresenteerde verkiezingsprogramma van de VVD): ‘De andere partijen hebben allemaal zeer kritisch gereageerd. Maar u vindt dat natuurlijk voorspelbare reacties?’ Ben Verwaayen (VVD): ‘Nou ja, misschien zouden ze het verkiezingsprogramma eerst eens moeten lezen.’
-	Interviewer (over de PvdA-plannen voor de fiscalisering van de AOW): ‘VVD en CDA zeggen: hou ermee op.’ Wouter Bos (lijsttrekker PvdA): ‘Nou ja, als CDA en VVD het met me oneens zijn, heb ik ook het idee dat ik goed zit.’

[p. 310]

-	Interviewer: ‘Waarom is iedereen zo bang om 65-plussers met een hoog inkomen te laten meebetalen aan de AOW?’ Mark Rutte (lijsttrekker VVD): ‘Nou ja, om te beginnen...’ (Begint vervolgens over het plan van de PvdA en waarom hij dat slecht vindt.)
-	Interviewer: ‘Rutte noemde u rancuneus. Wat vindt u daarvan?’ Ayaan Hirsi Ali (ex-Tweede Kamerlid VVD): ‘Nou ja, ik denk dat u dat aan Mark moet vragen.’

Nou ja is, zo blijkt uit deze en allerlei andere voorbeelden, relativerend, afwerend, ontwijkend, verdedigend, en het heeft ook iets nonchalants.

Woordjes als nou ja, nou en kijk, waarmee je een antwoord kunt beginnen, worden in de Nederlandse grammatica tussenwerpsels genoemd, wat overigens niet meer is dan een verzamelnaam voor álle woorden die als losse elementjes voor, achter of soms ook los in de zin gebruikt kunnen worden. Jezuschristus, ach, oh, goeiemorgen en proficiat zijn bijvoorbeeld ook tussenwerpsels.

Prikkelende vragen

Zoals zo vaak heeft het Engels een betere term. Nou ja, nou en kijk worden ‘response markers’ genoemd: ze geven alvast een indicatie van wat voor soort antwoord er gaat komen. Stel dat een presentator vraagt: ‘Vindt u ook dat de multiculturele samenleving mislukt is?’, dan zijn er (onder andere) de volgende mogelijkheden:

-	‘Ja,...’: bevestigend
-	‘Nee,...’: ontkennend
-	‘Nou,...’: nuancerend
-	‘Nou ja,...’: relativerend
-	‘Kijk,...’: uitleggend

De ‘response markers’ geven de geïnterviewde ook heel even de tijd om na te denken. Of ze suggereren in ieder geval dat er even moet worden nagedacht, want vraag en antwoord zijn bij dit soort interviews vaak zo voorspelbaar (en soms ook van tevoren besproken) dat het antwoord er meestal met één druk op de knop vanzelf uit floept.

Mark Rutte: ‘Nou ja, om te beginnen...’
Foto: VVD

Nou ja relativeert sterker dan nou: de geïnterviewde neemt met nou ja duidelijk afstand van de vooronderstelling die in de vraag verpakt zit (‘De multiculturele samenleving is toch mislukt?’). Het vele nou ja in politieke interviews lijkt vooral een reactie te zijn op de journalistieke mode van de prikkelende vraag: de interviewers proberen het de politici zo moeilijk mogelijk te maken door veel tegengas te geven.

Als je programma's als Nova en Buitenhof een tijdlang volgt, merk je dat de presentatoren volkomen tegenstrijdig zijn in wat ze in hun vragen vooronderstellen. De ene keer zegt zo 'n presentator: ‘Maar die multiculturele samenleving is toch mislukt?’ De andere keer, als er toevallig iemand tegenover hem zit die inderdaad vindt dat ‘de multiculturele samenleving’ mislukt is, luidt de vraag opeens: ‘Maar de multiculturele samenleving is toch een feit?’ of ‘Maar de multiculturele samenleving heeft toch ook positieve kanten?’

Soorten nou ja

Nou ja is slecht beschreven in de woordenboeken. Van Dale noemt het, in het lemma nu, alleen toegevend (met als voorbeeld: ‘Nou ja, en wat dan nog?’) en berustend (‘Nou ja, laat maar’). Dat het ook relativerend en nuancerend kan zijn, wordt niet vermeld. Bovendien kunnen de twee voorbeelden die Van Dale geeft ook heel goed geïnterpreteerd worden als relativeringen.

Er is ook nog een heel ander nou ja, met dubbele klemtoon:

-	Nóú já!
-	Nóú já zeg!

Een uitroep van verontwaardiging, inderdaad. En waarom zou een politicus, als hij weer eens geconfronteerd wordt met de vraag ‘Maar de multiculturele samenleving is toch mislukt?’, niet gewoon met dit verontwaardigde nou ja kunnen antwoorden? ‘Nou ja, meneer Witteman! Hoe kunt u dat nou zeggen?’ Hij zou de vraag dan serieus nemen. Maar interviewer en geïnterviewde weten dat het alleen maar een spel is, een vrij oppervlakkig spel in wezen, en de geïnterviewde zou zich alleen maar belachelijk maken als hij de vraag serieus zou nemen.

En dus zegt hij: ‘Nou ja...’

Spel

De neutrale, open vraag (‘Hoe kijkt u aan tegen...?’) wordt nauwelijks meer gesteld. Antwoorden op open vragen kosten meer tijd, en tijd is kostbaar op tv. Het is een paradox: de interviewer confronteert de geïnterviewde met harde waarheden, maar staat zelf helemaal nergens. Het is niet meer dan een spel, en de ondervraagde weet dat. Vandaar dat de vraag nogal eens met een nonchalant nou ja van tafel geveegd wordt, waarna de politicus gewoon zijn eigen kijk op de zaak geeft, zonder aan te sluiten op de suggestie die in de vraag verpakt zat.

[p. 311]

Een van de regels van het spel is ook dat de geïnterviewde niet boos mag worden om de suggestie die in de vraag besloten ligt. Een wedervraag - ‘Hoe bedoelt u?’ of ‘Hoe komt u daarbij?’ - behoort niet tot de mogelijkheden: de kijker zou dat als onbeleefd en zwak kunnen ervaren. De politicus mag niet in de tegenaanval gaan. Dus rest hem niets anders dan relativeren: ‘Nou ja...’

Dagelijks taalgebruik

In alledaagse spreektaal komt nou ja vooral ook voor binnen een betoog, dus tussen twee beweringen die allebei door dezelfde persoon gedaan worden. Het is dan een ‘discourse marker’, een markeerder van een overgang in een betoog - ook hiervoor moet de geschikte Nederlandse term nog bedacht worden. Enkele typerende voorbeelden met nou ja, geplukt van internet:

-	Er zijn geen regels. Nou ja, eentje. Ik mag niks aan mijn haar doen zonder schriftelijke toestemming. (Bridget Maasland in een interview)
-	Iedereen is weleens op zijn bek gegaan... Nou ja, bijna iedereen...
-	De asteroïde Toutatis zoeft langs de aarde... Nou ja, nog altijd drie keer verder dan de maan, dus zo dichtbij is het nou ook weer niet.

Dit nou ja volgt altijd na een (te) stellige bewering. Het bereidt de luisteraar voor op de relativering of nuancering die daarop volgt. En dat is eigenlijk wat ook in die politieke interviews gebeurt. Welbeschouwd laat nou ja zien dat de interviewer niet zozeer iets vraagt als wel iets beweert, iets wat veel te stellig is, en dan maar kijkt hoe de geïnterviewde reageert (lees: zich daaruit redt).

In het dagelijks taalgebruik wordt nou ja ook vaak op een nonchalante manier gebruikt, met een nonchalante betekenis:

-	Nou ja, wat kan mij dat schelen.
-	Nou ja, ze bekijken het maar.
-	Nou ja, het zal wel.

Misschien dat ook de response marker nou ja daarom zo nonchalant kan overkomen. Vooral als de geïnterviewde er toevallig het verkeerde gezicht bij trekt. Want de precieze impact van nou ja hangt ook af van de toon waarop het wordt gezegd en van de gelaatsuitdrukking en een eventueel gebaar waarmee het gecombineerd wordt. Kijkt de politicus nors of vriendelijk, maakt hij een nonchalant gebaar, haalt hij zijn schouders op?

Rustig

Er zijn politici die nou ja bijna nooit gebruiken. CDA-fractieleider Maxime Verhagen bijvoorbeeld: die beperkt zich tot de klassieke woordjes ja, nee, nou en kijk. Dat komt veel rustiger over, het gesprek lijkt vloeiender, je hebt minder de indruk dat interviewer en geïnterviewde het met elkaar oneens zijn.

Ook Mark Rutte gebruikt dit klassieke viertal veel, en hij neemt daarnaast graag het woord zeker in de mond, dat krachtiger en zelfverzekerder overkomt dan het tamelijk gewone ja. Rutte speelt het daar-naast klaar om ja zo uit te spreken dat het neigt naar nou ja; het klinkt lang en aarzelend: ‘jaaaa...’, ‘mjaaaa...’

Interviewer (over Docters van Leeuwen, die zich boos heeft teruggetrokken van de kieslijst): ‘Was het dan een inschattingsfout van u?’
Rutte: ‘Mjaaa... we hebben eerst veel gesprekken gehad en...’
(Nova)

In Vlaanderen hoor je nauwelijks nou of nou ja. De politici beginnen daar heel vaak met wel, dat veel rustiger en bedachtzamer overkomt. Dit wel is eigenlijk een heel beleefde manier om afstand te nemen van de vraagstelling.

Het nou ja-percentage van een politicus hangt behalve van de vragen ook af van andere dingen. Toen Geert Wilders, voorman van de Partij voor de Vrijheid, in 2Vandaag werd geïnterviewd over zijn net gepresenteerde verkiezingsprogramma, gebruikte hij het maar één keer. Twee dagen later, in Nova, werd er door hem opeens veel meer ‘genoujaad’. Zou hij zich in Nova minder op zijn gemak voelen dan in 2Vandaag?

Onzekerheid, nonchalance - alleen al de vage suggestie daarvan is ongunstig voor een politicus. Misschien dat de media-adviseurs van de diverse politieke partijen ook wel geleidelijk aan tot de conclusie komen dat nou ja niet heel sterk overkomt in interviews, en dat het opeens, op hun advies, verdwijnt. Ze zullen dan wel even moeten oefenen met hun cliënten, want zo'n tussenwerpsel schiet eruit voor je er erg in hebt.

Illustratie: Matthias Giesen