Onze Taal. Jaargang 75

[p. 274]

Scheiding van spelling en staat
De witte spelling binnen de Nederlandse-spellinggeschiedenis

G.C. Molewijk - Amsterdam

Op 16 augustus vond in perscentrum Nieuwspoort de presentatie plaats van het Witte Boekje, het door Wim Daniëls en Onze Taal geschreven alternatief voor het officiële Groene Boekje. Bij die gelegenheid plaatste spellinghistoricus G.C. Molewijk de witte spelling in historisch perspectief. Hieronder een ingekorte versie van zijn toespraak.

Ooit werd fiets ook gespeld als viets. Dat was vlak nadat het woord aan het eind van de negentiende eeuw zijn intrede had gedaan. Snel daarna bleef er maar één vorm over, en die functioneert tot op heden naar volle tevredenheid. Aan dit proces heeft de overheid part noch deel gehad, het is iets wat zich gewoon in de praktijk heeft voltrokken. Hoe komt dat? Gealfabetiseerde taalgebruikers blijken vaste woordbeelden te prefereren omdat zij ervaren dat die plezieriger lezen en vlotter schrijven. Als woorden er steeds anders uitzien, blijft het lezende oog geregeld haperen en worden we bij het schrijven eerder door twijfel gehinderd.

Dichter Bart Chabot ontving op 16 augustus in Den Haag het eerste exemplaar van het Witte Boekje.
Foto: Martijn Beekman

Op dezelfde manier is het ook cultuur met een c geworden, kunst met een k, thee met th, paard met een d, en staart met een t, en kregen we de lange ij en de korte ei, en medeklinkerverdubbeling om een voorafgaande klinker kort te houden zoals in man - mannen. Dit door de taalgebruiker gedragen stabilisatieproces leidde tot de wat ik noem ‘Algemeen Beschaafde Spelling’ (ABS, naar analogie van het ABN, Algemeen Beschaafd Nederlands).

Stabiel

Als in een gealfabetiseerde samenleving eenmaal zo'n stabiele spelling is ontstaan, dan zal die gewoonlijk door toedoen van de taalgebruiker stabiel blijven, net zoals musici het muziekschrift stabiel houden. Een spelling die langdurig stabiel is, wordt bovendien steeds meer een cultuurdrager, omdat stabiliteit de toegang tot het voortdurend aangroeiende geschreven verleden vergemakkelijkt.

In de negentiende eeuw zijn de beschaafde spelgewoonten gesystematiseerd en officieel vastgelegd, wat uitmondde in de woordenlijst-De Vries en Te Winkel uit 1866. Sindsdien is er altijd wel afgeweken van de norm (zo wilden schrijvers als Bilderdijk, Van Deyssel en Multatuli graag laten zien dat ze niet aan de leiband van de taalkundigen liepen), maar van overheidswege werd de spelling steeds met rust gelaten.

Ten tijde van de Eerste Wereldoorlog veranderde dat, toen de Nederlandse (niet de Belgische!) overheid begon met het periodiek instellen van spellingcommissies. Als uitvloeisel hiervan is de spelling na de Tweede Wereldoorlog gemiddeld om de vijftien jaar gewijzigd: in 1947, 1955, 1995 en 2006. In 1980 is deze gewoonte ondergebracht bij de Nederlandse Taalunie, een Nederlands-Belgisch (tegenwoordig een Nederlands-Vlaams-Surinaams) overheidsorgaan op het gebied van taal en letteren - een politieke organisatie dus. In dit land zijn spelling en staat niet gescheiden.

Willekeur

Doordat er geen kennis bestaat waarmee uit gesproken taal een ‘juiste’ spelling kan worden geconstrueerd, zijn spellingveranderaars het onderling nooit eens en worden hun voorstellen altijd gekenmerkt door willekeur. Een paar voorbeelden om te illustreren hoe er wordt gewerkt. Rond 1970 woedde er door toedoen van de commissie-Pée/Wesselings en groepen particuliere spellingveranderaars een zeer grote spellingoorlog. In het kader daarvan verleende de overheid audiëntie aan een groep met een ‘wetenschappelijk’ genoemd voorstel om de ou als au te spellen. Helaas was de ‘onderbouwing’ hiervan geënt op een zetfout in een frequentietabel in een tijdschriftartikel. In het nieuwe Groene Boekje uit 2005 leek Frank-rijk voortaan als Fran-krijk te moeten worden afgebroken. Na protesten kwam een lid van de spellingcommissie met een ‘wetenschappelijke’ onderbouwing op de proppen. Critici moesten hun ondeskundige mond houden. Kort daarna bleek dat deze ‘wetenschappelijke’ afbreking ook een zetfout was. Het bleef Frank-rijk.

In alle Groene Boekjes krijgen commissieleden steevast ministeriële lof toegezwaaid. Ze weten veel en werken hard en serieus. Inmiddels weten we dat de in 1955 bedachte dubbelspellingen, die tot 1995 hebben bestaan, een in taalkundig jargon gehuld compromis

[p. 275]

waren tussen de politieke sentimenten van Vlaamse en Nederlandse commissieleden. De spelling uit 1995 heette eerst ook wetenschappelijk, maar thans geeft de Taalunie zelf toe dat de regels voor de tussen-n mede uit politieke koehandel zijn voortgekomen. Zo zouden sommige ministers per se koninginnensoep mét en Koninginnedag zonder tussen-n hebben gewild.

Ontregelend

Het gevolg van deze overheidsbemoeienis is dat onze spelling nu ongeveer een eeuw kunstmatig instabiel wordt gehouden. Een tragisch voorbeeld is de tussen-n. Nu is dat altijd wel een lastige kwestie geweest, maar de in 1995 bedachte regels voor de tussen-n hebben ronduit ontregelend gewerkt omdat zij ook zijn toegepast op woorden waarbij we deze tussenletter als vreemd ervaren. Zo zijn het volstrekt niet met de intuïtie strokende pannenkoek en smartengeld ontstaan.

Ook de recente wijzigingen doen de wenkbrauwen fronsen. Er zijn regels veranderd en bij gekomen terwijl dat nota bene wordt ontkend, en er worden voor de zoveelste keer algemeen beschaafde woordbeelden vervangen door vormen die niemand gebruikt. Zo moet bijvoorbeeld de normale hoofdletter in Middeleeuwen en Carboon klein worden en de kleine letter in moederdag groot, sociaaldemocratie moet aaneen in plaats van met het normale streepje, in reïntegratie moet het normale trema juist voor een streepje wijken, in ideeënloos moet de als normaal ervaren tussen-n eruit, in paddestoel moet hij erin, en het gevoelsmatig correcte accent dat in 1995 in navolging van het gebruik ook officieel op appèl is gezet, moet er nu weer af.

We hebben een Groen en een Wit Boekje. Welk kiezen we? Gezien het bovenstaande kan groen niet veel vertrouwen wekken. Maar het enige zinvolle criterium waaraan we een serieuze keuze kunnen afmeten is de algemeen beschaafde spellingnorm die door de taalgebruiker is ontstaan. Groen is daar in 1995 zonder goede redenen van afgeweken en doet dat nu opnieuw. Wit had mogelijk meer afwijkingen uit 1995 moeten rechtzetten maar volgt in ieder geval een aantal nieuwe afwijkingen niet. En de witte opvatting over een grotere vrijheid bij de tussen- n levert woordbeelden op die beter aansluiten bij het taalgevoel. Wit staat dichter bij de ABS dan groen, dus kiezen we voor wit. Zo zetten we bovendien een stap in de richting van de broodnodige scheiding van spelling en staat.

Zie ook www.onzetaal.nl/toespraken.php