Onze Taal. Jaargang 75

[p. 250]

‘Zo fijn als gemalen poppestront’
Een positief woordje negatief gebruikt

Ewoud Sanders

In Knielen op een bed violen van Jan Siebelink wordt iemand omschreven als ‘zo heel fijn gelovig, als gemalen poppenstront’. Waar komt deze uitdrukking vandaan?

Voor de meeste mensen heeft fijn een positieve betekenis. Iets wat ‘fijn’ is, is goed, prettig of plezierig. Een andere veelgebruikte betekenis van fijn is ‘zeer klein, dun of smal’, dan wel ‘subtiel’.

Maar fijn heeft ook een negatieve betekenis. Die komen we onder meer tegen in de uitdrukking ‘Het is een fijne beschuit.’ Moet je daarbij denken aan een extra fijn beschuitje, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een volkorenbeschuit? Nee, volgens de grote Van Dale (2005) is een fijne beschuit ‘een schijnheilige’. Koenen (1999) is nog stelliger: fijne beschuiten, aldus dit schoolwoordenboek, zijn ‘vrome kwezelaars’.

We zien hier fijn in de betekenis ‘zeer godsdienstig, orthodox’. Dit gebruik van fijn is nog redelijk bekend in een samenstelling als fijnchristelijk (door sommigen uitgesproken als ‘fijngristelijk’), maar de uitdrukking fijne beschuit wordt tegenwoordig niet meer algemeen begrepen.

Op de korrel

Honderd jaar geleden was fijne beschuit nog gangbaar. Zo bracht Justus van Maurik, de bekende chroniqueur van het Amsterdamse volksleven, in 1883 een blijspel uit getiteld Fijne beschuiten. In 1889 komen we fijne beschuit tegen als titel van een stuk van S.E.W. Roorda van Eysinga, en omstreeks 1903 maakte Eduard Jacobs, een van de grondleggers van het Nederlandse cabaret, een lied getiteld ‘Fijne beschuiten’, waarin hij zwaar christelijke lui op de korrel nam. Dat lied begint als volgt:

Dit type van het kwezelras
Vertoont zich haast in iedere klas'
Men kent ze aan hun broek en jas
Die krapjes om hun lichaam sluiten
Een pruikje dekt hun kale kop
Gewoonlijk ook een hoge dop
Een witte das gelijk 'n strop:...
Fijne beschuiten!

Men zei indertijd ook wel ‘Het is een juffrouw [of: meneertje] fijnbeschuit’ - varianten die overigens niet in de woordenboeken zijn vastgelegd.

Hoe kan fijn zulke uiteenlopende betekenissen hebben? Het woord komt oorspronkelijk uit het Frans en het werd daar, bijvoorbeeld als het over metalen ging, gebruikt in de betekenis ‘zuiver, edel, volmaakt’. Vanuit die basisbetekenis hebben alle hedendaagse betekenissen zich ontwikkeld. De godsdienstige betekenis kan dus begrepen worden als ‘zuiver’ (net als zuiver in de leer).

Babypoep

Er is nog een andere uitdrukking waarin fijn de betekenis ‘zeer godsdienstig, orthodox’ heeft, namelijk zo fijn als gemalen poppestront. Men zegt dit van mensen die ‘uiterst streng rechtzinnig’ zijn, aldus Van Dale. Deze uitdrukking dateert al uit het begin van de achttiende eeuw. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), het wetenschappelijke woordenboek van het Nederlands, geeft als oudste vindplaats een citaat uit een klucht die J. van Elsland in 1710 schreef:

Illustratie: Hein de Kort

Zo effen as Blompap, of so fyn as Poppestrongt.

In 1714 schreef C. van de Gon in een blijspel:

Een menist Kerkie, dat te haarlem by de Zyl-brug stont
Daar was de Gemeente zoo fijn als gehekelde poppe-stront

En in 1842 vinden we in Braga, een tijdschrift dat de contemporaine letterkunde op rijm hekelde, de dichtregel:

Een gedichtjen, fijn Als de afgang van een poppekijn.

Er zijn van deze uitdrukking verschillende varianten bekend. Het WNT vermeldt onder meer zoo fijn als gemalen mosterd, zoo fijn als gemalen peper en zoo fijn als gemalen kippenstront.

In het bekende spreekwoordenboek van P.J. Harrebomée, dat halverwege de negentiende eeuw verscheen, vinden we niet alleen zo

[p. 251]

fijn als gemalen poppenstront en zij is zoo fijn als een Mennisten-borstlap, maar ook kom, je bent immers van geen' poppenstront gemaakt! Bij die laatste uitdrukking staat als verklaring ‘Eene ironische aansporing tot werkzaamheid’. Kortom: je zei dit tegen iemand die zich te goed voelde voor een bepaalde klus.

Waarschijnlijk heeft de uitdrukking niets met kinderspeelgoed te maken. Ze gaat vermoedelijk terug op het middeleeuwse woord pop of poppe, dat ‘meisje’ en ‘kind’ kon betekenen. Poppestront is dan dus ‘babypoep’, en met de uitdrukking wordt bedoeld: ‘zo fijn als gemalen babypoep’.

Varianten

Zo fijn als gemalen poppestront (in het Groene Boekje is het poppenstront, maar ik maak graag gebruik van de mogelijkheid die de witte spelling biedt om het zonder tussen-n te schrijven; dat sluit beter aan bij het informele karakter ervan) wordt nog regelmatig gebruikt. Het komt bijvoorbeeld voor in de vorig jaar met de AKO-literatuurprijs bekroonde roman Knielen op een bed violen van Jan Siebelink. De zoon van de hoofdpersoon krijgt daarin van zijn buurman te horen:

Die vader van jou? Klagen! Klagen! En ook nog gelovig zijn. Nog honderd keer erger dan gereformeerden. Zo heel fijn gelovig, als gemalen poppenstront! Opgesodemieterd! En heel gauw!

Op internet vind je diverse - moderne? - varianten, zoals ‘zo fijn als gemalen duivenstront’, ‘zo fijn als gulden poppenstront’, het curieuze ‘zo katholiek als poppenstront’ en ‘zo fijn als gemalen poppenpoep’ - met een fraaie alliteratie in het laatste woord. Een eufemistische variant, waarbij het woord stront werd vermeden, luidde zo fijn als gemalen poppenbaba, maar in sommige gezinnen was zelfs dát verboden.

Doordat fijn in de betekenis ‘zeer godsdienstig, orthodox’ in onbruik raakt, zijn er ook mensen die zo fijn als gemalen poppestront in de letterlijke betekenis gebruiken, dus voor ‘zeer fijn gemalen’ (‘zoiets als spinazie à la crème’, schreef iemand).

Tot slot nog twee uitdrukkingen waarin fijnen voorkomt in de betekenis ‘zwaar christelijken’. De een is de fijnen zijn de mijnen, zegt de duivel (soms met de toevoeging: ... en de groven komen vanzelf), de andere van motregen en de fijnen wordt men het meest bedrogen. Ter verklaring van die laatste uitdrukking schreef K. ter Laan in 1950: ‘Mensen, die zich zo vroom voordoen, bedriegen je vaak zonder dat je 't eerst merkt, net als je dwarsdoornat wordt van stofregen, wat ook heel geleidelijk en ongemerkt gebeurt.’

Bedrogen worden, dat is dus bij uitstek níét fijn.