Onze Taal. Jaargang 75

[p. 230]

[Vervolg ‘Leden van de Staten-Generaal...’]

Ook de eerste Troonrede van Wilhelmina was met 365 woorden verrassend kort. Maar toen in 1945 voor het eerst sinds de oorlogstijd weer een Troonrede klonk, nam Wilhelmina daar flink de tijd voor (2766 woorden). De regering wilde de toespraak ‘nog zinvoller’ maken met meer aandacht voor buitenlands beleid. Sinds die tijd werd de rede weer langer en werd er telkens een tweedeling in binnenlands en buitenlands beleid gemaakt.

Vanaf begin jaren zestig streefde men weer naar kortere redes, van omstreeks 1800 woorden, wat overigens zelden lukte. De laatste Troonredes van Beatrix waren achtereenvolgens 2520, 2691, 2569, 1904 en 1734 woorden lang. De schrijvers slagen er dus toch in toenemende mate in de rede bondig te houden. Maar helder gestructureerd? Een waslijst is het vaak, soms onderverdeeld per ministerie, soms in onnavolgbare porties bijeengebracht - een lange mars door de alinea's zonder routeborden.

De schrijvers lijken allergisch voor woordjes en zinnetjes waarmee de tekststructuur duidelijk wordt, maar zonder deze signalen is gesproken tekst moeilijk te volgen. Toegegeven: afgelopen jaar bevatte de tekst zo'n houvast:

Op binnenlands terrein ziet de regering zich gesteld voor vier centrale opgaven:

-	een veiliger Nederland;
-	meer mensen aan het werk;
-	minder regels en meer kwaliteit van publieke voorzieningen;
-	en meer onderling respect in onze samenleving.

En omdat de tekst daarna tamelijk herkenbaar de vier onderwerpen behandelde, was er voor de vermoeide luisteraar enige oriëntatie tijdens de reis. Alleen doordat een goede, bondige recapitulatie ook vorig jaar ontbrak, was het voor de luisteraar moeilijker om op te pikken wat de toespraak echt wilde zeggen.

Memorabele zinnen

Wat nog het meest steekt in de Nederlandse Troonredes is het nagenoeg ontbreken van memorabele zinnen, van flonkerende formuleringen die wat langer blijven hangen, van een alinea met een overtuigende inhoud in een dwingend mooie vorm. Hier en daar is wel wat strooigoed te vinden, zoals ‘Solide oplossingen vragen tijd’ (2005) en ‘Vertrouwen geeft een samenleving veerkracht en daadkracht’ (2004). Geruchtmakend, maar dan meer om inhoudelijke redenen was de soundbite uit 1979 ‘Ons land is vol. Ten dele overvol.’ Maar schraalhans is keukenmeester in deze redes.

Wat nog het meest steekt in de Nederlandse Troonredes is het nagenoeg ontbreken van memorabele zinnen, van flonkerende formuleringen die wat langer blijven hangen, van een alinea met een overtuigende inhoud in een dwingend mooie vorm.

In 1999 was er een poging tot lichte toets - waarschijnlijk de enige in de gehele geschiedenis van de Troonrede.

Mijne Heeren! Het is Mij aangenaam U bijeen te zien tot hervatting Uwer werkzaamheden. (...) Op menig gebied is dringend behoefte aan krachtige wetgevende maatregelen.

‘Mijne heren’? De hele Ridderzaal, en niet alleen het vrouwelijke deel, hield de adem in. Had Majesteit plotseling last van verminderd geestesvermogen? Toen sprak Beatrix de verlossende woorden: ‘Zo sprak honderd jaar geleden mijn grootmoeder tot uw voorgangers.’ Met een opgelucht gelach en luid applaus tot gevolg. Een even succesvolle als schaarse poging tot luchtigheid in het doorgaans loodzware proza.

Eerste zinnen

1980:	Onder een economisch ongunstig gesternte hervat u vandaag uw werkzaamheden, zo sprak mijn Moeder tot u bij de opening van het vorige parlementaire jaar.
1990:	De inval van Irak in Kuwayt is een flagrante schending van de internationale rechtsorde.
2000:	Aan het begin van deze 21ste eeuw beleeft ons land een periode van economische voorspoed.
2001:	De afschuwelijke aanslagen één week geleden in de Verenigde Staten hebben vele duizenden onschuldige mensen van het leven beroofd.
2002:	In de afgelopen jaren leken wij in de Nederlandse samenleving te kunnen vertrouwen op een aantal zekerheden: een voortgaande groei van de economie en veiligheid tegen aanvallen van buitenaf.
2003:	De internationale en nationale ontwikkelingen van het afgelopen jaar hebben de onzekerheden in ons dagelijks bestaan doen toenemen.
2004:	Vertrouwen geeft een samenleving veerkracht en daadkracht.
2005:	Hier, in deze zaal, symbool van onze democratie, heeft u mij en mijn familie op 30 april, aan het begin van mijn regeringsjubileum, op bijzonder feestelijke wijze ontvangen.

Clichés

Zo karig als de tekst is met fraaie stijlmiddelen, zo ruimhartig is zij met Troonredeclichés. Een kleine opsomming van sleetse generalisaties:

-	In deze tijd van dynamische ontwikkeling (...). (Troonrede 1963)
-	In deze tijd van ongekende technologische ontwikkelingen en vervagende grenzen wordt eens temeer duidelijk hoezeer landen en volkeren van elkaar afhankelijk zijn. De wereld lijkt steeds kleiner te worden. Ingrijpende politieke, economische en maatschappelijke veranderingen elders beïnvloeden ook ons land. (Troonrede 1998)

[p. 231]

-	De internationale en nationale ontwikkelingen van het afgelopen jaar hebben de onzekerheden in ons dagelijks bestaan doen toenemen. (Troonrede 2003)
-	We ervaren hoe zeer de wereld in beweging is. Veranderingen lijken zich steeds sneller te voltrekken. Jonge, dynamische economieën komen op (...). (Troonrede 2005)

En uit welk jaar stamt de volgende zin?

In de volksgezondheid blijft de spanning tussen de nog immer toenemende vraag naar zorg en de noodzaak tot kostenbeheersing onverminderd voelbaar.

Uit 1996, maar hij kan moeiteloos vijf jaar ervoor en tien jaar erna ingevoegd worden.

Er worden verder natuurlijk complimenten gemaakt (‘diepe dankbaarheid’, ‘dappere vrijwilligers’, ‘ontroerend medeleven’, ‘warme spontaniteit’) en ook dank aan de militairen zal niet snel ontbreken: ‘Een woord van waardering en dank voor allen die zich inzetten tijdens vredesoperaties is op zijn plaats’ (1993).

Tips

Een Troonrede schrijven vergt scheepmanskunst. Men moet laveren tussen de klippen van eigenroem (goed nieuws om kiezers te paaien; het kabinet ligt op koers; eerst het zuur, nu het zoet) en zwaarweerpassages:

In de afgelopen jaren leken wij in de Nederlandse samenleving te kunnen vertrouwen op een aantal zekerheden: een voortgaande groei van de economie en veiligheid tegen aanvallen van buitenaf. Het zijn echter schijnzekerheden gebleken.
(Troonrede 2002)

De kortste troonrede

Enkele maanden na een kabinetscrisis over een grondwetswijziging hield koning Willem III in 1886 de kortste Troonrede uit de Nederlandse geschiedenis.

Mijne Heeren!

Met genoegen bevind Ik Mij weder te midden der vertegenwoordigers van Mijn volk.

Het is U bekend, welk verschil van meening tusschen Mijne Regeering en een deel van de Tweede Kamer der Staten-Generaal aanleiding gaf tot de ontbinding van deze. Ik mag verwachten dat de afgebroken arbeid thans zal worden hervat.

Mijne betrekkingen met andere Mogendheden zijn zeer vriendschappelijk. Het is Mij aangenaam te kunnen vermelden, dat de kustvaart tusschen de havens van Duitschland weder voor de Nederlandsche vlag is opengesteld.

De gunstige afloop van de conversie van een deel der Nationale Schuld strekte tot bevestiging van 's lands crediet.

Behalve de wetsontwerpen betreffende de Grondwet en andere, die in de vorige zitting aanhangig waren, zullen nog enkele spoedeischende aan U worden voorgelegd.

Mogen Uwe werkzaamheden, onder Gods zegen, tot heil van het Vaderland strekken.

Ik verklaar de buitengewone zitting der Staten-Generaal te zijn geopend.

Uit: Troonredes, openingsredes, inhuldigingsredes 1814-1963, ingeleid door Ernst van Raalte. Den Haag, Staatsuitgeverij, 1964

En het valt dus niet mee om alle clichés te vermijden, maar iedere goedklinkende heldere zin, elk raak beeld is er een.

Hoe kan het beter? Vorig jaar suggereerde Bureau-Taal al dat veel woorden en formuleringen uit de Troonrede best eenvoudiger konden, omdat de tekst nu voor 60 procent van de Nederlanders onbegrijpelijk is [zie ook het interview op blz. 232 e.v. - red.]. Men hoeft de quasi-wetenschappelijke oordelen van het bureau niet al te serieus te nemen om ze toch op hoofdlijnen gelijk te geven: dit is geen fijne tekst voor een breed publiek. Ook op het gebied van tekststructuur is er nog veel te winnen.

Mijn advies aan het rompkabinet en de koningin luidt dan ook: benut de klassieke mogelijkheden van de kop (‘exordium’) en de staart (‘peroratio’) om de belangrijkste boodschap(penlijst) tot zijn recht te laten komen. Perk verder het aantal beleidsvoornemens in (dat zal, als u naar de oppositie hebt geluisterd, deze keer ook niet moeilijk vallen). Probeer de voornemens in enkele - liefst drie - onderdelen samen te nemen. Geef de inleiding een korte openingszin, een goed thema, een sterk contrast en een mooi beeld mee. Rond de rede af met een beknopte samenvatting (‘recapitulatio’) die recht doet aan het hoofdthema en de belangrijkste voornemens - graag met enige stilistische finesse. Houd het kort. Maar blijft u alstublieft doorgaan met deze traditie. Want het is naast zondagse preken en jaarlijkse sinterklaasrijmen toch een van de weinige verbale rituelen die we overhebben.