Onze Taal. Jaargang 75

[p. 212]

Etymologica
Uitgeleende bouwtermen

Nicoline van der Sijs

Al eerder zijn in deze rubriek allerlei Nederlandse woorden ter sprake gekomen die door andere talen zijn overgenomen. Deze aflevering van ‘Etymologica’ heeft als onderwerp huizen- en stedenbouw, en vormt de afsluiting van de reeks over uitleenwoorden.

Toen de Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw over de continenten uitzwermden, bouwden ze op verschillende plaatsen nederzettingen. Ze lieten niet alleen architectonische sporen na, maar ook taalkundige: allerlei Nederlandse woorden die te maken hebben met bouwen voegden ze toe aan de talen die gesproken werden op de plaatsen waar ze zich vestigden.

In de figuur hiernaast staan Nederlandse bouwkundige termen die door andere talen zijn overgenomen. Het overzicht is niet compleet. Zo zijn de meeste Nederlandse leenwoorden die door het Indonesisch zijn overgenomen, meestal tevens terechtgekomen in een aantal Indonesische streektalen: geleend via het Indonesisch maar vaak ook rechtstreeks uit het Nederlands. Voor de overzichtelijkheid heb ik in principe alleen de informatie over het Indonesisch vermeld.

Stenen gebouwen

Als we de uitgeleende bouwkundige termen bekijken, valt op dat de woorden over het algemeen alleen geleend zijn door talen die gesproken worden in de voormalige Nederlandse koloniën of in gebieden waar Nederlanders zich langdurig hadden gevestigd: het gaat vooral om leenwoorden in het Indonesisch, in het Papiaments van de Benedenwindse Eilanden en in het Surinaamse Sranantongo, en in mindere mate in het op Sri Lanka gesproken Singalees. Dat komt doordat de gebouwen die de Nederlanders in deze gebieden neerzetten anders dan de inheemse hutten gemetseld waren en dus een nieuwe bouwtechniek vertegenwoordigden.

De kunst van het bouwen met steen is bij uitstek een vaardigheid die van het ene volk op het andere wordt doorgegeven, samen met de termen ervoor. In de zeventiende eeuw waren het de Nederlanders die de techniek en termen overdroegen, maar eeuwen eerder hadden de Nederlanders, eigenlijk de Germanen, zelf de kunst afgekeken van de Romeinen, die als eersten in de Lage Landen stenen huizen metselden. Veel van de in de figuur genoemde uitgeleende termen heeft het Nederlands dan ook in een eerdere periode geleend uit het Latijn (bijvoorbeeld fundament, kamer, kelder, keuken). En dat geldt niet alleen voor het Nederlands, maar voor de meeste Europese talen. Dat verklaart waarom de Nederlandse termen alleen op andere continenten zijn overgenomen en niet door Europese talen zijn geleend.

Japans

Maar hoe zit het dan met het Japans? In de figuur staat slechts een enkel woord dat geleend is door het Japans, terwijl de Nederlanders ruim twee eeuwen als enige Europeanen handeldreven met de Japanners en er een Nederlandse handelspost was gevestigd op het eiland Deshima in de Baai van Nagasaki. Dit is bij nader inzien eenvoudig te verklaren. De Nederlanders waren op Deshima zeer beperkt in hun bewegingen: ze mochten alleen onder begeleiding naar het vasteland en contacten tussen Nederlanders en Japanners vonden uitsluitend plaats via Japanse tolken. De Japanners namen veel West-Europese wetenschappelijke kennis over van de Nederlanders, inclusief de termen daarvoor, maar praktische kennis betreffende de huizenbouw viel daar niet onder.

Uit de overgenomen woorden blijkt dat de huizen die de Nederlanders in den vreemde bouwden waarschijnlijk eenvoudig waren: er zijn voorzover mij bekend geen woorden geleend voor bijzondere, aparte kamers, zoals zitkamer, werkkamer of slaapkamer (alleen het Sranantongo kent een woord sribikamra, samengesteld met sribi ‘slapen’, dat teruggaat op het Engelse sleep; de uitspraak van de l en de r liggen in het Sranantongo dicht bij elkaar), en er zijn geen luxe begrippen zoals fronton ‘versiersel boven ramen en deuren’ of ornament overgenomen.

Bouwmaterialen

Niet alleen de huizenindeling was nieuw maar ook de materialen waarmee de huizen vervaardigd werden. De meeste talen uit voormalige Nederlandse koloniën hanteren dan ook Nederlandse woorden voor bouwmaterialen. Zo is het Nederlandse woord beton overgenomen in het Indonesisch (beton), Papiaments (betòn) en Sranantongo (ston). Het woord cement is terechtgekomen in het Indonesisch (semén), Papiaments (semènt), Sranantongo (smenti), Japans (semento) en Singalees (simēnti). En het woord kalk ten slotte is overgenomen in het Indonesisch (kalek, kalk), Papiaments (kalki), Sranantongo (karki) en Japans (karuki, tegenwoordig gebruikt in de betekenis van ‘bleekpoeder’). Ook de werkwoorden metselen en pleisteren zijn door veel talen geleend, vergelijk Kupang-Maleis mètsèl, mèsèl ‘metselen’, Jakartaans-Maleis pelèster ‘pleister’, Papiaments mètsla, mèrsla ‘metselaar’, pleister, pleistu ‘pleisteren’, Sranantongo mesre ‘metselen’, en Singalees pälästaraya ‘pleister’.

Zoals we zagen hebben andere Europese talen over het algemeen geen Nederlandse termen voor de huizenindeling overgenomen, omdat deze al eigen bouwkundige termen hadden - die meestal net als de Nederlandse termen teruggingen op het Latijn. Wanneer in de Lage Landen bepaalde technieken of materialen werden verfijnd, zijn de begrippen hiervoor echter wél uitgeleend aan andere Europese talen. Zo waren de harde bakstenen die de Nederlanders klinkers noemden, van zo'n hoge kwaliteit dat product en woord door diverse talen zijn overgenomen: we vinden het terug in het Russische klinker, het Engelse clinker, het Duitse Klinker, het Noorse, Zweedse klinker, het Deense klinke, en het Papiamentse klenker,

[p. 213]

klenku. Ook de brik (een soort baksteen) was een interessant handelsproduct: de Engelsen spreken dan ook van brick en de Fransen van brique.

De techniek van het sluiten van een deur met een klink en een slot is klaarblijkelijk door de Nederlanders verbeterd: in de figuur hiernaast blijkt dat het Nederlandse woord klink in diverse talen is overgenomen, en hetzelfde geldt voor het Nederlandse slot, dat we terugvinden in het Engelse slot (nu een dialectvorm), het Indonesische selot, het Papiamentse slòt, het Schotse slot(e), het verouderde Singalese solocciya, en het Sranantongo sroto.

Stedenbouw

Nederlandse werklieden en architecten hebben zoals bekend met name in de zeventiende eeuw meegeholpen aan de opbouw van verschillende steden in bijvoorbeeld Denemarken, Zweden en Rusland. Als we echter kijken naar de taalkundige invloed op stedenbouwkundig gebied, dan blijkt dat die opnieuw grotendeels beperkt is tot de talen uit de voormalige koloniën. Zo is het Nederlandse woord straat door het Indonesisch geleend als setrat en door het Sranantongo als strati, terwijl plein in het Papiaments voorkomt als plenchi en in het Sranantongo als pren.

Het meest typerend voor de Nederlandse stijl blijkt het woord stoep te zijn: dit woord is overgenomen door het Menadonees (stup), Papiaments (stupi), Singalees (istōppuva, stōppuva), Sranantongo (stupu) en tot slot door het Amerikaans (stoop). In het Amerikaans heeft stoop een bijzondere betekenis gekregen: het woord duidt een veranda of bordes aan, een verhoging waar men via een trap of opstapje op kan komen - volgens een Amerikaans woordenboek, ‘formerly, a small porch with seats or benches, usually occupied by a pipe-smoking householder’.

Vorige maand verscheen van Nicoline van der Sijs bij Sdu Uitgevers het Klein uitleenwoordenboek, met meer informatie over Nederlandse uitleenwoorden.