Onze Taal. Jaargang 75

[p. 182]

Woordenboek van de poëzie
Helder
Guus Middag

Wat zeggen mensen tegen elkaar als ze wel wat willen zeggen, maar niet goed weten wat? Het beste onderwerp is nog altijd het weer. ‘Zouden we nog regen krijgen vandaag?’ is dan een goede opening. Als het antwoord luidt: ‘Je weet het niet, je weet het niet, het wil nog niet echt zomeren, hè’, is de weg vrij voor verdere verbijzonderingen van het type ‘Vorig jaar was het ook nat in de zomer, maar toch niet zo nat als nu. Toen was het wel bewolkt, maar toch droger. En niet zo kil. Fris, maar lekkerder.’ En zo dan voort. Zolang de aarde nog draait en er wolken waaien door de lucht, kan er over het weer worden gesproken.

Met net zo'n wezenloze weerbabbel begint Gerrit Kouwenaar een van zijn gedichten in zijn bundel De tijd staat open (1996): ‘De zomer is grijs deze zomer’. Je hoort het de buurman zeggen. Hij voegt eraan toe: ‘helder maar grijzer’. Ja, ja. Weinig bewolking deze zomer, maar toch ook wel vaak grijs weer, ja. Dan volgt er nog een verbijzondering: ‘doorzichtig maar zwaarder’. Dat klinkt al weer iets minder alledaags. Een doorzichtige zomer? Een zwaardere zomer? En hoeveel zwaarder dan? Buurman zegt: ‘alsof er een haarfijne as daalt over het eten’. Zo praat Erwin Kroll nooit, en Marjon de Hond ook niet.

Asregen

Langzaam is het gedicht weggedreven van de gewone weerpraat. Een zomer kan helder zijn, en tegelijk af en toe ook wel grijs, en misschien ook nog wel doorzichtig, maar bij ‘zwaarder’ dringt zich het gevoel op dat buurman niet meer alleen over het weer wil praten. Vermoedelijk wil hij zeggen dat niet zozeer het jaargetijde als wel het leven zelf zwaarder is geworden.

Bergen (NH) in de jaren dertig van de vorige eeuw.
Foto: Fotoarchief gemeente Bergen

Het lijkt alsof er deze zomer een lichte asregen over alles is neergedaald, zo voegt hij er dus aan toe. Dat moet wel een verwijzing zijn naar de dood: een sterfgeval, crematie, verstrooiing van as, of een algemener besef van tijdelijkheid. Wij zijn stof en as, zegt de bijbel (Genesis 18:27). Het is niet meer dan ‘een haarfijne as’ die er is neergedaald, maar het is voldoende om alles van een lichtgrijs waas te voorzien. Hoe helder de zomer ook was - het licht valt nu toch iets anders. Hoe licht de asregen ook was - alles werd er toch zwaarder door. En hoe noodzakelijk het ook is - het eten smaakt toch anders nu. Alsof de schaduw van de dood eroverheen is gegleden.

Dit gaat niet meer over het weer, het is de dichter zelf die deze zomer grijzer is geworden. Het gedicht vervolgt met een nieuwe alsof-vergelijking:

alsof men een eender lichaam geleden
kijkt naar zijn vader die beige en levend
het gazon van het paradijs maait

Kouwenaar, geboren in 1923, beschrijft hier een herinnering aan het huis in Bergen (NH) waar hij als kind met zijn broer en ouders alle vakanties doorbracht. Het gegeven komt vaker in zijn gedichten voor, en altijd in paradijselijke bewoordingen, met een vader die door de groene tuin loopt, of het gras maait, en altijd onder vermelding van de kleur beige. Dat zal dan wel de kleur van de kleding zijn die de vader in deze herinnering draagt. Beige is grijsachtig bruin. Ook daarom kan de dichter de zomer dus ‘grijzer’ noemen: niet alleen omdat er grijze as is neergedaald, maar ook omdat de herinnering aan de grijze vader sterker is geworden. Het lijkt een eeuwigheid geleden, maar het is toch werkelijk ooit in zijn jeugd, bijna een heel leven terug, ‘een eender lichaam geleden’, zo voorgevallen.

Nu, in deze zomer, denkt de dichter terug aan de oerzomers uit zijn vroege jeugd in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Bij deze herinnering voegt zich een latere herinnering, aan een latere zomer, in de jaren veertig:

de zomer is grijs als melk in een beker
als brood in een oorlog, men hoort
het donker onder de stenen

Na de grijze zomer en de grijze as en de beige vader is er nu grijze melk. Ook bijzonder. Meestal wordt melk met wit geassocieerd (het woordenboek geeft melkwit), maar hier dus niet. Of is er ook over de witte melk een haarfijne as neergedaald, waardoor zij van een grijs vlies is voorzien?

De gedachte aan grijze melk roept daarna grijs brood in herinnering, zoals blijkbaar gezien en gegeten in de oorlog. Het kan een verwijzing zijn naar de tijd dat er alleen nog donker en/of inferieur meel voorhanden was. Of het is een toespeling op het legendarische Zweedse wittebrood, gebakken van door het Zweedse Rode Kruis gebracht meel, dat in werkelijkheid vermengd werd met rogge- en tarwemeel en dus helemaal geen witbrood opleverde, maar eerder bruin, of grijs, brood. Je zou al haast van beige brood kunnen spreken.

Zo grijs, of beige, is deze zomer ook. De herinnering aan oorlog en hongerwinter heeft andere nare herinneringen opgeroepen, dat is in de slotregels wel

[p. 183]

duidelijk. Schuilkelders, onderduik, slachtoffers onder puin, doden onder grafstenen, de onderwereld onder het plaveisel: het wordt allemaal gesuggereerd in ‘men hoort / het donker onder de stenen’. Daarmee eindigt het gedicht. Bij de grijze as uit het heden, in het begin van het gedicht, heeft zich niet alleen een herinnering gevoegd aan hoe het ooit allemaal begon in het paradijs uit de jeugd, maar ook een herinnering aan hoe het eindigen kan - aan honger, oorlog, aan het donker onder een steen.

Vergrotende trap

Elke keer als ik de negen regels van dit gedicht overlees, blijf ik steken bij de tweede regel, bij de formule ‘helder maar grijzer’. Daar is iets mee aan de hand, maar ik weet nog steeds niet precies wat. Het moet te maken hebben met het gevoel dat er ergens een vergrotende trap ontbreekt - of staat er juist een te veel? Als in de regels

de zomer is grijs deze zomer
helder maar grijzer, doorzichtig maar zwaarder

het woord ‘grijs’ kan overgaan in de vergrotende trap ‘grijzer’, en als daarnaast ook nog de vergrotende trap ‘zwaarder’ staat, dan krijgen woorden als ‘zomer’ en ‘helder’ met hun er-uitgang opeens ook trekken van een comparatief. Maar waar is de zoom van ‘zomer’, en de held van ‘helder’?

De gedachte aan een comparatief wordt versterkt doordat deze constructie vaak voorkomt met twee vergrotende trappen. Denk aan bekende zegswijzen als sadder but wiser, sooner or later, vroeger of later, en aan allerlei leuke hedendaagse uitroepen als hoe lager hoe grager. In allerlei variaties daarop verschijnt dan ook geregeld de Kouwenaar-versie waarin een van de twee leden er met zijn uitgang op -er wel uitziet als een vergrotende trap, maar het niet is: ‘hoe gekker hoe lekker’, ‘hoe dommer hoe brommer’, ‘hoe vozer hoe gozer’, ‘hoe schilder hoe wilder’ en ‘hoe langer hoe zwanger’.

Er is nog een reden waarom ‘helder maar grijzer’ de aandacht trekt. De constructie doet ook denken aan bekende formules als eenzaam maar niet alleen (titel van de memoires van koningin Wilhelmina) of niet boos maar verdrietig (gezegd door papa's en mama's tegen hun stoute kinderen). Het ingewikkelde van de Kouwenaar-versie is dat hij wel vertrouwd klinkt, maar inhoudelijk niet klopt. De twee delen ervan liggen niet in elkaars verlengde (zoals eenzaam en alleen, boos en verdrietig), maar zijn juist elkaars tegenovergestelde. ‘Helder maar grijzer’ klinkt even raar als ‘vierkant maar ronder’, ‘groot maar kleiner’ of ‘vol maar leger’. Dat geldt trouwens ook voor ‘doorzichtig maar zwaarder’ in diezelfde regel 2 - net zo'n vreemde combinatie.

Beweeglijk

Bij het lezen heb ik daarom steeds de neiging om niet helder te lezen, maar helderder, uit een verlangen om al die vergrotende-trap-woorden gelijk te schakelen: ‘de zomer is grijzer deze zomer / helderder maar grijzer, doorzichtiger maar zwaarder’. Of, omdat dat geen goed Nederlands oplevert, de omgekeerde weg, van alleen maar vergrotende trappen naar alleen maar stellende trappen: ‘de zoom is grijs deze zoom / held maar grijs, doorzichtig maar zwaar’. Dat is dan ook weer geen goed Nederlands. Daarom blijven deze regels iets beweeglijks houden, iets onafs, alsof ze nog naar hun vorm op zoek zijn. Voor wie eenmaal met dit comparatief-virus behept is, dringt het onrustige gevoel zich ook op in de andere regels, met al die andere comparatiefachtige woorden: ‘eender’, ‘vader’, ‘beker’, ‘donker’.

Tegenover de neiging om de formule ‘helder maar grijzer’ in de vorm gelijker te maken is er het besef dat de inhoud dan juist steeds tegenstrijdiger wordt. ‘Helderder maar grijzer’ zou even paradoxaal klinken als ‘beter maar slechter’. Ook daarom blijven deze woorden wringen, als in een vergelijking die nog niet helemaal klopt en waar nog even naar gekeken moet worden. Toch zijn ze in het gedicht blijven staan, en dus zullen ze voor de dichter iets kernachtigs hebben uitgedrukt. Voor de verzamelbundel waarin Kouwenaar zijn vier bundels uit de jaren 1978-1996 opnam, koos hij als titel Helder maar grijzer. Alles gaat nog goed, maar ik ben er niet meer zo gerust op - dat is zo ongeveer de mededeling. Het is nog zomer en de blik is nog helder, maar de zomer is niet louter zonnig meer, en het besef van een grijzer, zwaarder en donkerder najaar heeft zich al aangediend. Als we de volgende keer weer om een praatje verlegen zitten en maar eens roepen ‘Hoe is het met u, buurman?’, dan antwoordt hij misschien wel: ‘Helder maar grijzer.’

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘helder, net niet meer helder (ten gevolge van neerdaling van haarfijn as)’.